Cegiełki wawelskie

O wielkiej akcji zbierania funduszy na odnowę Wawelu w czasach II Rzeczpospolitej

Cegiełki – kamienne bloczki z nazwiskami ofiarodawców na rzecz odnowy Wawelu, wmurowane w mur oporowy, nieustannie budzą zainteresowanie wszystkich, którzy podążają na wzgórze drogą od ulicy Kanoniczej.

Trudna sytuacja ekonomiczna II Rzeczpospolitej, odradzającej się po 123 latach niewoli, spowodowała brak funduszy na prowadzoną od 1905 restaurację Wawelu. Groziło to przerwaniem wykonanych dotychczas prac. Adolf Szyszko-Bohusz, od 1916 kierownik restauracji Zamku Królewskiego na Wawelu, w 1921 wezwał społeczeństwo do składania datków na ten cel, a cegiełki są efektem jego apelu.
Postanowiono, że ofiarodawca 30.000 marek (koszt odnowienia zamku przez jeden dzień w roku) lub ofiarodawcy składający taką sumę drobnymi kwotami na imiennych listach składkowych, będą mieli prawo umieścić krótki napis i ewentualnie swoje nazwisko na kamiennym bloczku wmurowanym w „mur obronny”. W obliczu szalejącej inflacji wysokość wpłat ulegała zmianie, tak by wynosiła około 10 USD.
Apel ten znalazł duży oddźwięk w kraju, a także zagranicą. Na rzecz Wawelu wpłacały ofiary szkoły, urzędy i instytucje oraz osoby prywatne.

Pierwszym ofiarodawcą był John Whipple Frothingham (1878-1935), amerykański filantrop i słowianofil, który w trakcie I wojny światowej kierował akcjami Amerykańskiego Czerwonego Krzyża w Serbii, m.in. prowadząc szpital polowy sfinansowany przez jego rodzinę. Wpłaty, dokonał 20 stycznia 1921, nazajutrz po apelu Szyszko-Bohusza zamieszczonym w Ilustrowanym Kurierze Codziennym. Tenże „IKC” 21 stycznia zmieścił informację o tym wydarzeniu.
Dodatkowo każdy ofiarodawca dostawał, zaprojektowany specjalnie przez Szyszko-Bohusz, dyplom.

Jak zapisano w Dzienniku Budowy pierwsze cegiełki umieszczono w murze już 25 stycznia 1921. Montowano je w szachownicę, po cztery w pionie, potem gęściej jedna przy drugiej. Niestety dało to negatywne konsekwencje praktyczne i estetyczne. 
Wmurowywanie cegiełek w mury obwodowe zostało zaniechane. Ostatni wpis w Dzienniku Budowy nosi datę 20.06. 1923: Osadzano cegiełki i Kowal robił klamry do nich.
W archiwum zachował się niepełny zbiór projektów napisów nanoszonych na cegiełki dla kamieniarzy. Ostatni zachowany to cegiełka 3848. IM∙ KLEMENTYNY / NEPROSOWEJ / EDMUND LIPIŃSKI / i HENRYKOSTWO / DE PHULL wpisana jako opłacona w czerwcu 1922 Nr Dzien. 2171. Jest to wpłata dokonana zapewne za pośrednictwem prasy – Tygodnika Illustrowanego lub Kuriera Warszawskiego. Na ich łamach w 22 marca 1926 Szyszko-Bohusz podsumował słabnącą coraz bardziej akcję i podziękował gazetom za zaangażowanie. Do tego momentu ufundowano 6282 cegiełki na kwotę 548 670 0 marek i 13 300 zł. Kierownik restauracji przedstawił szczegółowe sprawozdanie z wydatkowania tych sum. Obiecał równocześnie, że akcja wmurowywania cegiełek zostanie wznowiona.

Nowe rozwiązanie tego zobowiązania nakreślił w Panteonie – trzeciej koncepcji urządzenia wzgórza z 1939, gdzie zaprojektował specjalną na ten cel „rotundę” na wprost wylotu ulicy Kanoniczej, w miejscu wieżyczki – narożnika rozpoczynającego mur cegiełkowy. W archiwum zachowały się szkice koncepcji i szczegółowy kosztorys. Realizację projektu uniemożliwiła wojna.
Przez upływ czasu, a także w wyniku późniejszych prac przy murze, część cegiełek uległa całkowitemu zniszczeniu. Źródłem umożliwiającym poznanie nazwisk wszystkich fundatorów są ich spisy przechowywane w wawelskim archiwum. Ilość cegiełek, największa w latach 1921-1924, z czasem malała. Cała akcja trwała aż do 1936 i została zamknięta liczbą 6329 cegiełek.

Cegiełki uniknęły zniszczenia w czasie wojny. Natomiast w 1953 Zarząd Zamku (reprezentant Urzędu Rady Ministrów na wzgórzu wawelskim) zdecydował, pod pozorem złego stanu części cegiełek, o usunięciu ponad tysiąca tabliczek z dolnej części muru. Nie wiadomo, które cegiełki zostały wtedy usunięte, gdyż nie zachowała się żadna dokumentacja z tym związana. Stan cegiełek po 1953 dokumentuje publikacja Franciszka Fuchsa, Olgi Łaszczyńskiej i Jadwigi Prus. Cegiełki istniejące wówczas w murze i odczytane oznaczono w wykazie krzyżykami. Podana w tekście Łaszczyńskiej liczba 735 cegiełek odnosi się prawdopodobnie do cegiełek z czytelnymi napisami. Inwentaryzacja dokonana przed pracami konserwatorskimi w l. 1996-1998 wykazała 809 cegiełek w murze, w lapidarium znajdowało się 15 cegiełek. W trakcie prac ziemnych, odnaleziono w gruzie od strony stoku 26 dalszych cegiełek. Część z nich była w dobrym stanie, co potwierdza, że dokonana w 1953 selekcja miała raczej aspekt ideologiczny niż techniczno-konserwatorski. W wyżej wymienionej publikacji odnajdujemy ślady działalności cenzury. Zidentyfikowano 40 ocenzurowanych cegiełek. Głównie dotyczy to cegiełek poświęconych żołnierzom poległym w walkach z bolszewikami, gdzie tekst ulegał skróceniu.

Dzięki dotacjom społecznego Komitetu Odnowy Krakowa przeprowadzono konserwację odcinka zewnętrznego muru obwodowego od ul. Podzamcze do bramy zwanej Herbową. Podstawowym założeniem konserwatorskim było zachowanie formy architektonicznej z lat 1921-1922, z szachownicowym układem z 4 cegiełkami w jednym rzędzie pionowym, jako części kompozycji architektonicznej wejścia północnego na Wawel, obejmującej także bramę Herbową (projekt Szyszko-Bohusza).

Należy wyjaśnić, że uzupełnienie zestawu cegiełek o wszystkie ufundowane, a nie wmurowane nie mogło być brane pod uwagę. W murze cegiełkowym nie ma po prostu na taką liczbę miejsca. Obowiązek upamiętnienia wszystkich ofiarodawców, oprócz archiwizacji dokumentów, został spełniony przez opublikowanie ich listy w publikacji książkowej. Przyjęto natomiast zasadę, aby w odniesieniu do cegiełek o powtarzającym się tekście poddać konserwacji tylko najlepiej zachowaną, a zwolnione w ten sposób miejsce wypełnić cegiełkami przechowywanymi w lapidarium, odnalezionymi przy pracach ziemnych, a także wykonanymi według Spisu fundatorów. Pozwoliło to na upamiętnienie w murze większej liczby osób i instytucji. Uzupełniające cegiełki ze Spisu Fundatorów wybrał dr Andrzej Fischinger, ówczesny dyrektor do spraw konserwatorskich, przyjmując za kryteria: 1. Znaczenie dla historii i kultury polskiej, 2. Zasługi dla Wawelu, 3. Wielokrotność wpłat.
Zmiany te nie naruszyły kompozycji architektonicznej muru, natomiast znacznie wzbogaciły jego znaczenie jako zapisu historii.  W 2013 ponownie poddano tzw. mur cegiełkowy konserwacji.

W murze po konserwacji znajduje się 788 cegiełek, natomiast w lapidarium pozostaje 386. W archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu zachowała się części projektów cegiełek z lat 1921-1925 wykonane głównie na różnego rodzaju papierze opakunkowym (317 zapisane dwustronnie, 5 zapisanych jednostronnie – co daje 639 projektów + jeden wtórny) oraz 10 dyplomów pochodzących głównie z darów.
Akcja cegiełkowa dowiodła, że Wawel w wolnym państwie był przedmiotem szczególnej troski całego społeczeństwa, a jego odnowa sprawą wielkiej wagi.

W publikacji "Cegiełki wawelskie" opracowanej przez Franciszka Fuchsa, Olgę Łaszczyńską i Jadwigę Prus, a wydanej w roku 1972, odnajdujemy ślady działalności cenzury.

Zidentyfikowano 40 ocenzurowanych cegiełek związanych z walkami o przyszły kształt granicy wschodniej. Głównie są to cegiełki poświęcone żołnierzom poległym w walkach z bolszewikami w latach 1919-1921. Tekst ulegał skróceniu m.in. o daty i nazwy miejscowości, gdzie rozegrały się bitwy polsko-sowieckie. Z tego samego powodu ocenzurowana dwie poświęcone Józefowi Piłsudskiemu (1867-1935), chociaż trzy inne pozostawiono, w tym dwie będące fundacją Marszałka (nr 834, 2383). Ocenzurowano także cegiełkę 1 Pułku Ułanów Krechowieckich (nr 2138) usuwając nazwisko patrona pułku – Bolesława Mościckiego (1877-1918) pułkownika kawalerii Wojska Polskiego. Mościcki był dowódcą 1 Pułku Ulanów I Korpusu Polskiego w Rosji (w armii rosyjskiej od 1902). 24 lipca pod Krechowcami stoczył zwycięską bitwę z oddziałami bawarskimi. Zginął gdy w przebraniu przedzierał się przez front bolszewicko – niemiecki, w celu porozumienia się z Radą Regencyjną, z rąk bolszewików i uzbrojonych chłopów, 18 lutego 1918 w okolicach Łuńca. Ocenzurowano także dwie cegiełki poświęcone Teresie Grodzińskiej (1899-1920) – polskiej sanitariuszce, która odznaczyła się bohaterską postawą i zginęła zamordowana podczas wojny polsko-bolszewickiej. Pośmiertnie została odznaczona Orderem Virtuti Militari (nr 1023 i 2302 jako jedna cegiełka uzupełniona w murze w trakcie prac konserwatorskich w latach 1996-1998).

Drugą grupą ocenzurowanych cegiełek są te poświęcone wydarzeniom na froncie wojny polsko-ukraińskiej (1918-1919), m.in. obrońców Lwowa (3558, 4260, 5261; 4189).

Ocenzurowano również cegiełkę poświęconą poległym przy zajęcie neutralnego pasa polsko-litewskiego. Pas utworzono 17 grudnia 1920 r. w celu rozdzielenia walczących wojsk po zajęciu 8 października 1920 r. Wilna przez gen. Lucjana Żeligowskiego (1865-1947) i proklamowaniu Litwy Środkowej, a zlikwidowano 22 maja 1923 r. (nr 5200).

W cegiełce numer 5265 poświęconej arcybiskupowi Janowi Cieplakowi (1857-1926) ocenzurowano słowo męczennikowi. Sufragan mohylewski jako najstarszy rangą przedstawiciel kościoła rzymskokatolickiego w ZSRR był dwukrotnie aresztowany w latach 1920 i 1921. W dniach 21-25 marca 1923 sądzono go w Moskwie na pokazowym procesie. Wraz z 14 innymi duchownymi został skazany na karę śmierci. Pod naciskiem światowej opinii publicznej i po ostrzeżeniu ze strony rządu polskiego wyrok zamieniono na 10 lat więzienia. W 1924 wydalono go z ZSRR. Zmarł przed objęciem stanowiska arcybiskupa Wilna (5265).