Opracowanie kasety konserwatorskiej dla bezpiecznej ekspozycji chorągwi jedwabnych

Międzynarodowy projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein oraz Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego w ramach Funduszu Wymiany Kulturalnej.
1 XI 2008-31 X 2011

Koszt całego projektu: 683 648 zł
Dofinansowanie EOG: 579 664 zł
Wkład własny Zamku Królewskiego na Wawelu: 64 408 zł, , plus koszty niekwalifikowane (np. podatek VAT) w wysokości 39 547 zł

Beneficjent: Zamek Królewski na Wawelu - Państwowe Zbiory Sztuki
Partner: Norweski Instytut Badań Powietrza NILU

Projekt łączył badania nad unikatową grupą chorągwi malowanych na jedwabiu z opracowaniem nowatorskiego projektu prototypu kasety konserwatorskiej, pozwalającej na bezpieczną ich ekspozycję i zabezpieczającej przed dalszą degradacją.

Głównym celem projektu było opracowanie bezpiecznego sposobu ekspozycji wrażliwych tkanin jedwabnych, na które składa się kolekcja chorągwi Zamku Królewskiego na Wawelu. Liczy ona 83 obiekty, z nich 56 to kopie chorągwi zdobytych w bitwie pod Grunwaldem, znanych dzięki Banderia Prutenorum Jana Długosza. Pozostałe 26 tkanin to zespół chorągwi państwowych, trofeów, sztandarów, chorągwi miejskich. Nie jest to duży zbiór jednak zgromadzone zabytki mają wielkie znaczenie historyczne, są istotnymi pamiątkami polskiej kultury i historii. Do badań zostały wybrane cztery chorągwie.

Do współpracy zaproszeni zostali wybitni specjaliści z wiodących instytucji naukowych. Miejscem ich pracy był Zamek Królewski na Wawelu (lider projektu) i Norsk Institutt for Luftforskning z Kjeller (Norweski Instytut Badań Powietrza) – jeden z wiodących ośrodków naukowych w tej dziedzinie.
Projekt i jego rezultaty jest niezwykle istotny ze względu na znaczenie wybranych chorągwi dla polskiego dziedzictwa kulturowego. Rozwiązania powstałe w trakcie realizacji projektu przyczynią się do zachowania cennych zbiorów, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach.

Zespół Projektu:

• Kierownik Projektu ds. administracyjno-finansowych - Bożena Westen
• Kierownik Projektu ds. merytorycznych - Magdalena Ozga
• Główny Konserwator muzealny - dr Ewa Wiłkojć
• Konserwator malarstwa - Joanna Bella
• Konserwator tkanin - Jerzy Holc

Etap I - 1 XI 2009-31 I 2010
Przygotowanie wytycznych konserwatorskich dla nowego systemy ochrony zespołu zabytkowych chorągwi, obejmujących optymalne warunki ekspozycji i przechowywania obiektów.
Etap 2 – 1 XI 2009-31 X 2010
Określenie obecnych warunków środowiska w pomieszczeniach ekspozycyjnych i magazynowych jako warunków odniesienia, w szczególności pomiary stężeń ozonu, tlenków siarki i azotu, poziomu zagrożenia malowanych jedwabi degradacją chemiczną przy zastosowaniu innowacyjnych dozymetrów polimerowych EWO, opracowanych przez norweskiego partnera projektu.
Etap 3 i 4 – 1 II 2010-31 III 2011
Analiza zagrożenia jedwabiu, barwników i składników warstw malarskich procesami fotoutleniania dla oceny celowości zastosowania atmosfery beztlenowej w kasetach.
Etap 5 –1 XI 2010-31 VII 2011
Wykonanie projektu modelowej kasety o kontrolowanym środowisku do ekspozycji i przechowywania chorągwi, przy szczególnym zwróceniu uwagi na dobór optymalnych materiałów i konstrukcji, tak aby zapewnione zostały jak najniższe poziomy szkodliwych zanieczyszczeń oraz optymalna stabilizacja warunków mikroklimatycznych.
Etap 6 – 1 VIII 2011 – 31 X 2011
Upowszechnienie wyników projektu, w tym zorganizowanie międzynarodowego warsztatu konserwatorsko-badawczego.

W dniu 5 października 2011 r. w Zamku Królewskim na Wawelu odbyła się konferencja podsumowująca projekt.

Kolekcja chorągwi Zamku Królewskiego na Wawelu liczy 83 obiekty, z których 13 do badań wybrano cztery pochodzące z XVI i XVII wieku. Pierwsza to chorągiew nadworna powstała w Polsce w roku 1553 z okazii ślubu i koronacji Katarzyny Austriaczki, trzeciej żony Zygmunta Augusta. Jest ona jednym z nielicznych przedmiotów przechowywanych niegdyś w Skarbcu Koronnym, które przetrwały do naszych czasów.  Kolejna – chorągiew nagrobna Stanisława Barziego, sekretarza Zygmunta Augusta – to cenne świadectwo staropolskich obyczajów pogrzebowych. Wykonana w Krakowie w roku 1571, jest najstarszą zachowaną chorągwią grobową.  Dwie pozostałe chorągwie to trofea wojenne: chorągiew wojsk śląskich arcyksięcia Maksymiliana, zdobyta w roku 1588 w bitwie pod Byczyną przez Jana Zamoyskiego i chorągiew turecka zdobyta pod Wiedniem w roku 1683 przez Marcina Zamoyskiego.

Program badań wybranych w projekcie chorągwi jedwabnych obejmował stałe monitorowanie temperatury i wilgotności w pomieszczeniach ekspozycyjnych oraz magazynach, pomiary natężenia światła i poziomu promieniowania ultrafioletowego. Dodatkowo wykonano pomiary rozkładu temperatur w pomieszczeniach kamerą termowizyjną. Pomiary stężeń ozonu, tlenków siarki i azotu wykonają badacze z NILU – partnera projektu, za pomocą innowacyjnych dozymetrów polimerowych EWO, opracowanych w Kjeller.
Kolejne badania objęły zdjęcia obiektów w świetle analitycznym: widzialnym i ultrafioletowym, reflektografię w podczerwieni oraz oszacowanie stopnia zniszczenia włókien jedwabiu za pomocą skaningowej mikroskopii elektronowej oraz zdjęć w powiększeniu mikroskopowym. Został również określony skład pierwiastków obecnych we włóknach oraz w pigmentach na malowanych powierzchniach.
Uzyskane informacje pozwolą na sporządzenie laboratoryjnych próbek sztucznie starzonego jedwabiu, które posłużą do dalszych testów laboratoryjnych. Próbki te zostały umieszczone w kasetach o różnej atmosferze i warunkach, tak, aby w trakcie badań wybrać optymalne warunki dla przechowywania tkanin jedwabnych.
W wyniku projektu opracowano projektu modelowej kasety do bezpiecznego przechowywania unikalnych jedwabnych chorągwi malowanych.

Pomimo, iż jedwab jest stosunkowo trwałą tkaniną, to jednak jest on narażony na działanie wielu czynników środowiskowych, jak światło (przede wszystkim promieniowanie ultrafioletowe), mikroorganizmy, podwyższona temperatura, zanieczyszczenie powietrza w połączeniu ze zbyt wysoką lub zbyt niską wilgotnością. Dokładne określenie wszystkich tych czynników ma istotne znaczenie dla zachowania w optymalnym stanie zabytkowych tkanin jedwabnych, znajdujących się w kolekcjach muzealnych.

Jedwab naturalny jest włóknem pochodzenia zwierzęcego, otrzymywanym z kokonów jedwabnika morwowego lub jedwabnika dębowego. Włókna jedwabiu zbudowane są z substancji białkowych  - fibroiny i serycyny. Proces obróbki surowego jedwabiu obejmował zaparzanie kokonów w gorącej wodzie, po odplątaniu nici gotowano w roztworze mydła a także poddawano działaniu różnych soli metali aby nadać mu pożądaną miękkość i połysk. W procesie farbowania włókna poddawano działaniu kolejnych związków chemicznych.

Czynniki wywołujące niszczenie jedwabiu to światło – przede wszystkim promieniowanie ultrafioletowe, zwiększona lub zbyt niska wilgotność, podwyższona temperatura, mikroorganizmy, grzyby i zanieczyszczenie środowiska naturalnego. Wysoka wrażliwość włókien jedwabnych na światło wynika z faktu, iż substancje białkowe, tworzące włókna ulegają procesowi fotoutleniania, proces ten może ulec przyspieszeniu w obecności niektórych związków chemicznych, wprowadzanych we włókna w czasie farbowania.

Zanieczyszczenia powietrza – tlenki azotu, tlenki siarki i ozon maja także duży wpływ na degradację tkanin jedwabnych. Pod wpływem wilgoci tlenki azotu i siarki ulegają przemianie w kwasy, ozon jest czynnikiem silnie utleniającym. Zbyt niska wilgotność i wysoka temperatura mogą powodować denaturyzację białek tworzących włókna, zbyt duża wilgotność sprzyja rozwojowi pleśni i grzybów.

Rozpoznanie procesów niszczenia jedwabiu  jest kluczowe dla opracowania sposobu bezpiecznego przechowywania jedwabnych tkanin.

Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein oraz Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego.