Zachować dziedzictwo Smoczej Jamy na Wawelu

Międzynarodowy projekt zrealizowany w ramach Programu „Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego”
Współfinansowanie z Mechanizmu Finansowego EOG 2009-2014 i Norweskiego Mechanizmu Finansowego
maj 2014 – październik 2015

KOSZT PROJEKTU: 953 051,90 PLN
DOFINANSOWANIE EOG: 90%
DOFINANSOWANIE MKIDN: 10%

Beneficjent: Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki
Partner: Norweski Instytut Badań Powietrza NILU
Projekt obejmował interdyscyplinarne działania, realizowane zarówno w obrębie zamku na Wawelu, jak i poza wzgórzem:

• Organizację wystawy pt. „ Dwa oblicza smoka”, której towarzyszyła konferencja naukowa
• Przeprowadzenie prac badawczych dotyczących statyki i mikroklimatu w obrębie Smoczej Jamy
• Działania edukacyjne „3 x smok”
• Spektakle teatralne

Smocza Jama jest naturalną jaskinią usytuowaną w zachodniej części zabytkowego kompleksu wzgórza wawelskiego i jednym najciekawszych rezerwatów przyrodniczo-archeologicznych o szczególnych cechach i funkcjach. Jest ona także ściśle związana z głęboko zakorzenioną w kulturze regionu legendą o Smoku Wawelskim. Opieka nad Smoczą Jamą oznacza podejmowanie wielokierunkowych działań zmierzających do zachowania zarówno materialnego jak i niematerialnego dziedzictwa tego wyjątkowego miejsca.

Projekt miał charakter interdyscyplinarny. Obejmował prace badawcze, które posłużą w przyszłości do opracowania programu konserwatorskiego dla Smoczej Jamy, oraz cykl wydarzeń edukacyjnych, artystycznych i naukowych, podkreślających niematerialne oblicze Smoczej Jamy, z jej legendą ujętą w kontekście archeologicznym, ikonograficznym i kulturoznawczym.

Zespół Projektu:
Kierownik projektu: Beata Kwiatkowska-Kopka
Kierownik ds. finansowych: Bożena Westen
 
www.eeagrants.org
www.eog2016.mkidn.gov.pl
www.mkidn.gov.pl

„Zachować dziedzictwo Smoczej Jamy na Wawelu” to interdyscyplinarny projekt, w którym połączono badania naukowe i konserwatorskie z wydarzeniem muzealnym – wystawą i konferencją naukową. Było to możliwe dzięki specyfice miejsca – grocie powiązanej legendą ze smokiem wawelskim. Projekt ten po raz pierwszy w pełni pokazał znaczenie kulturowe Smoczej Jamy.

W ramach projektu przeprowadzona została przez naukowców z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie ocena stanu technicznego groty, na podstawie której zaproponowano skuteczne zabezpieczenie jaskini – trasy turystycznej. W wyniku badań ustalono, że zabezpieczenia górotworu zastosowane w latach 1966-1976, w postaci sieci kotew z prętów stalowych uległy znacznej korozji. Przedstawiona została nowa koncepcja prac zabezpieczających z wykorzystaniem nowoczesnej obudowy kotwowej oraz szereg prac modernizacyjnych zapewniających bezpieczeństwo i komfort zwiedzającym. Równolegle prowadzone były badania mikroklimatu wnętrza, które przeprowadził Norweski Instytut Powietrza NILU. Wyniki analiz próbek wniosły istotne informacje na temat wilgotności, temperatury i przepływu powietrza w grocie. Stanowią one dodatkowy element programu konserwatorskiego dotyczącego właściwego i skutecznego zabezpieczenia wnętrza jaskini.

Kwestie kulturowe związane z miastotwórczym znaczeniem legendy o smoku, wyobrażenia „potwora” od najwcześniejszych, średniowiecznych czasów, aż po początek XX wieku oraz historię badań Smoczej Jamy przedstawiono na wystawie „Dwa oblicza smoka”. Towarzyszyła jej konferencja naukowa, podczas której wybitni specjaliści – archeolodzy, historycy oraz historycy sztuki podejmowali poruszone na ekspozycji zagadnienia badawcze. Przedsięwzięcie to miało charakter zarówno muzealny jak i badawczo–naukowy. Projekt uzupełniły warsztaty edukacyjne oraz terapeutyczne (program pt. „3 x smok” oraz zajęcia teatralne) skierowane do dzieci
z dysfunkcjami.

• Wystawa „Dwa oblicza smoka” i konferencja naukowa

wystawa 13 VIII - 10 X 2015
Autorki scenariusza wystawy „Dwa oblicza smoka” – archeolog Beata Kwiatkowska-Kopka i historyk sztuki Agnieszka Janczyk – zainspirowane legendą o smoku wawelskim, spisaną na początku wieku XIII przez mistrza Wincentego Kadłubka – starały się połączyć w ekspozycji archeologię i sztukę XIX i XX wieku. Tytuł wystawy jest wieloznaczny, ale w scenariuszu zwrócono uwagę na przeciwstawne wyobrażenia smoka – z wykopalisk archeologicznych i potwora ukazywanego przez malarzy polskich, „pogańskiego” i „chrześcijańskiego”, czy też bestię występującą w legendach i wierzeniach ludowych i zabawkę Zofii Stryjeńskiej. Wędrówka w głąb „dziejów bajecznych” rozpoczyna się od wizerunku smoka wawelskiego oraz historii badań i restauracji Smoczej Jamy, a kończy na zdjęciach ze spektaklu szkolnego, wystawionego na wzgórzu wawelskim w roku 1933 oraz współczesnych prac dzieci i młodzieży, wykonanych podczas warsztatów „3 x smok”. Szczególne miejsce zajmują przedstawienia smoków z katedry na Wawelu oraz prezentacja nieistniejącego już kościoła Św. Jerzego na Wawelu. Na wystawie można podziwiać m.in. cenne ozdoby z motywem smoka, pochodzące z wykopalisk archeologicznych, a także dzieła wybitnych artystów: Henryka Grunwalda (1904-1958), Konrada Winklera (1882-1962), Witolda Pruszkowskiego (1846-1896) i Mariana Wawrzenieckiego (1863-1943). Ekspozycja jest nowym głosem w dyskusji o potworze zamieszkującym Smoczą Jamę, a także o wizerunkach smoków
w sztuce polskiej XIX i XX wieku – wprowadza widza w bogaty świat wyobraźni, legend i baśni.
Wystawie towarzyszy dwutomowy katalog, tom I zawiera hasła omawiające zabytki, tom II - eseje.

konferencja naukowa 25 IX 2015
Konferencja otwierająca wystawę zgromadziła wybitnych badaczy zajmujących się historią sztuki, kultury i archeologią. Była elementem łączącym artystyczne walory wystawy z naukowym przedstawieniem zagadnienia, nie tylko w formie komentarza do eksponowanych obiektów, ale całej bogatej i złożonej kulturotwórczej problematyki i antropologicznych wartości. Referaty wygłoszone w jej trakcie zostały opublikowane w katalogu wystawy.

• Zajęcia edukacyjne  20 X 2014 – 30 XI 2014

Istotną część projektu stanowiło promowanie dostępu do kultury poprzez zajęcia dla grup dzieci i młodzieży, które z różnych powodów nie mogą uczestniczyć w programach edukacyjnych proponowanych przez Zamek. Legenda o Smoku Wawelskim stała się inspiracją dla dwóch specjalnie ukierunkowanych programów stworzonych przez specjalistów i terapeutów specjalnie dla potrzeb tych grup. 

„3 x SMOK”
Elementem projektu były warsztaty terapeutyczne skierowane do wybranych grup w przedziale wiekowym od 6 do 17 lat. W trójetapowym programie zrealizowano 11 warsztatów edukacyjnych, które miały na celu podjęcie samodzielnej pracy w pokonywaniu lęków i naukę radzenia sobie z problemami, tak by w konsekwencji obniżył się poziom lęku i stresu. Projekt „3 x SMOK” rozpoczęło „Poznawanie smoka” – wykład i ćwiczenia w Smoczej Jamie na Wawelu, w ramach których została przedstawiona postać smoka w różnych kulturach i wierzeniach, w sztuce, muzyce, baśni, legendzie.

Kolejny etap był terapeutyczną wędrówką przez Dolinę Prądnika w Ojcowskim Parku Narodowym – „Oswajanie smoka”. „Przemiana smoka” – warsztaty plastyczne i ceramiczne zakończyły projekt "3 x smok". W przeprowadzonych 11 warsztatach wzięło udział około 300 uczestników.

W programie wzięli udział specjaliści i terapeuci:
Ewa Rudnicka – polonista, historyk sztuki, przewodnik wycieczek po Krakowie.
Karolina Załęga – pedagog, instruktor terapii, kurator sądowy, realizatorka wielu
programów profilaktycznych, doświadczenie w pracy z młodzieżą – prowadzi świetlicę środowiskową w Gminie Zielonki.
Karolina Gubała – socjolog, realizatorka programów profilaktycznych; "Archezja", "Saper",
"CUDER" i innych. Doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą.
Artur Krupa – psycholog, trener, terapeuta.
Tomasz Gubała – profilaktyk, autor i realizator programów profilaktycznych "Archezja"
i Cuder" certyfikowany realizator programów "NOE" oraz "Drugi Elementarz " instruktor terapii.
Elżbieta Ciępka – grafik, instruktor terapii zajęciowej, ceramik.

Zajęcia prowadził Instytut Wspomagania Wychowania „ARCHEZJA”.

• Pierwszy etap projektu „3 x SMOK” nazwany został etapem POZNAWANIA SMOKA i miał na celu przedstawienie postaci smoka w szerokim kontekście kulturowym. Dzieci dowiedziały się, że smok w różnych kulturach symbolizował różne wartości, a jego wizerunek oznaczał władzę królewską, mógł być alegorią autorytetu, potęgi, wiedzy, mądrości, czujności i dobrej straży, w innych zaś symbolizował zło.

W czasie spaceru po Wzgórzu Wawelskim odwiedziły Zamek Królewski i  Katedrę Wawelską, gdzie szukały różnych przedstawień smoka, nazywały je, określały ich symbolikę (smok w rzeźbie, malarstwie, ceramice, tkaninie). W Smoczej Jamie zapoznały się z legendą o smoku wawelskim. 
Podczas spaceru wykorzystano różnorodne formy prezentacji symbolicznych znaczeń przedstawień smoka. Uczestnicy programu „3xSMOK” przyglądali się detalom rzeźbiarskiej i malarskiej dekoracji wzgórza wawelskiego, eksponatom pochodzącym z wawelskiej kolekcji dzieł sztuki. Przygotowane materiały plastyczne pomogły w rozpoznawaniu symboliki poszczególnych przedstawień. Wzięli udział w krótkim pokazie multimedialnym, w czasie którego oglądnęli fragment filmu rysunkowego „Przygody Baltazara Gąbki” opartego na książce Stanisława Pagaczewskiego.

• OSWAJANIE SMOKA odbyło się na terenie Dolina Prądnika, która na czas programu zamieniona została w „Smoczą Dolinę”.

Spacer po Ojcowskim Parku Narodowym dał możliwość podjęcia dyskusji  z uczestnikami na temat poznania smoków i stworów, które kreuje ludzki mózg i nasza wyobraźnia. Po porównaniu strasznych lęków do strasznych smoków dzieci dochodzą do wniosku, że po poznaniu i zgłębieniu nurtującego tematu lub lęku, lepiej można go zrozumieć i podjąć próbę, aby go opanować lub pokonać. 

• W osadzie z pradziejów – „ARCHEZJI” na terenie OPN dzieci UJARZMIAJĄ SMOKA.

Każdy uczestnik wykonał swojego strasznego stwora, wg własnej wizji, na podstawie zdobytej już wiedzy o smokach. Dzieci wzięły udział w strzelaniu z łuku do celu, jakim jest straszny, jeszcze nieujarzmiony smok. A następnie, aby ujarzmić swoje smoki podjęły próbę doprowadzenia swoich prac plastycznych do takiego wyglądu, żeby stały się ładne i przyjazne. Poza tym każdy nadał imię swojemu smokowi, którego osobiście ujarzmił. Prowadzi to do zapanowania nad swoimi smokami i pozytywnym przeobrażeniu ich w przyjazne stworki. 
Po takim programie, symbol smoka powinien pomagać dzieciom w pokonywaniu i opanowywaniu swoich lęków i słabości, a własnoręcznie wykonana figurka smoka powodować mobilizację do walki z własnymi „potworami”.

• Warsztaty i spektakle teatralne (październik 2015)

Zajęcia dedykowane dzieciom niepełnosprawnym: niewidomym i niedowidzącym oraz z dysfunkcjami mentalnymi:  

• warsztaty poznawcze – przybliżają legendy o smoku wawelskim; odbyły się w formie spaceru w komnatach zamku i na terenie wzgórza. Uczestnicy szukali przedstawień smoka znajdujących się w zamku i na wzgórzu, poznawali różne techniki artystyczne oraz symbolikę przedstawień;
• warsztaty plastyczne – odkrycie potencjału twórczego dzieci; w odpowiednio dobranej  technice plastycznej, w zależności od typu i stopnia dysfunkcji dzieci, została przygotowana scenografia późniejszych przedstawień teatralnych. Warsztaty prowadzone przez profesjonalnych artystów.
• warsztaty teatralne – przedstawienie teatralne o smoku (forma teatru samorodnego) było częścią finałową tego cyklu. Zostało ono przygotowane przez grupy złożone z uczestników warsztatów.

Zespołem prowadzącym zajęcia kierowała Anna Chachulska (kierownik Działu Oświatowego Zamku Królewskiego na Wawelu). Grupa złożony była z pedagogów, oligofrenopedagogów, tyflopedagogów, artystów plastyków oraz aktorów.

• Badania naukowe w Smoczej Jamie i Rezerwacie

Mija prawie czterdzieści lat od chwili, gdy w oparciu o studium naukowo-badawcze wykonane przez zespół naukowców z Akademii Górniczo-Hutniczej pod kierunkiem Zbigniewa Strzeleckiego, przeprowadzono w Smoczej Jamie prace remontowo-zabezpieczające. Niezbędne zatem stały się ponowne, szczegółowe ekspertyzy dotyczące zarówno stanu górotworu jak i mikroklimatu w jaskini i usytuowanym nad nią rezerwacie, oraz opracowanie nowoczesnych technik konserwatorskich zabezpieczających jaskinię. 

Prace badawcze w Smoczej Jamie i Rezerwacie prowadzone przez zespół specjalistów z Akademii Górniczo – Hutniczej w składzie: prof. dr hab. Tadeusz Mikoś, mgr inż. Janusz Chmura, mgr inż Andrzej Lasoń koncentrują się na szczegółowych studiach geologiczno – górniczych ukazujących statyczno-wytrzymałościową analizę kondycji groty. Przeprowadzono ocenę stanu technicznego groty, na podstawie której zaproponowano skuteczne zabezpieczenie jaskini – trasy turystycznej. W wyniku badań ustalono, że zabezpieczenia górotworu zastosowane w latach 1966-1976, w postaci sieci kotew z prętów stalowych uległy znacznej korozji. Przedstawiona została nowa koncepcja prac zabezpieczających z wykorzystaniem obudowy kotwowej wykonanej z nowocze-snych materiałów, która zostanie dodana do istniejących już wzmocnień. Zaproponowano szereg prac modernizacyjnych zapewniających bezpieczeństwo i komfort zwiedzającym: nowe wyjście z jaskini, stały monitoring wnętrza, system odwodnień.

Osobne badania, w oparciu o nowoczesną metodę opracowaną przez Norweski Instytut Badań Powietrza NILU, poświęcone były mikroklimatowi Smoczej Jamy i jej najbliższego otoczenia. Zespół prowadzący te badania składał się z przedstawiciela Norweskiego Instytutu Badań Powietrza NILU – Terje Grontoft oraz Beaty Nowak z Zamku Królewskiego na Wawelu. Wyniki analiz próbek, pobieranych przez ponad rok, wniosły istotne informacje na temat wilgotności, temperatury i przepływu powietrza w grocie, oraz zanieczyszczeń powietrza (ilości dwutlenku azotu, dwutlenku siarki, ozonu, kwasów organicznych i pyłów). Stanowią one dodatkowy element programu konserwatorskiego dotyczącego właściwego zabezpieczenia wnętrza jaskini. Badania te uwidoczniły potencjalne zagrożenia Rezerwatu (np. wilgotność powietrza) i dały możliwość skutecznej interwencji konserwatorskiej.

Partnerem Projektu był Norweski Instytut Badań Powietrza NILU - instytucja, która w ciągu ostatnich 15 lat przeprowadziła wiele szeroko zakrojonych projektów z zakresu badań jakości powietrza i konserwacji dorobku kulturalnego.

Przez ostatnie trzy lata NILU była zaangażowana w dwa projekty z dziedziny technologii środowiskowej i dorobku kulturalnego w ramach 7 Programu Ramowego UE:

• projekt PROPAINT, który dotyczył poprawy warunków wewnątrz gablot mikroklimatycznych do przechowywania obrazów podczas ekspozycji, magazynowania i transportu, zwłaszcza z użyciem ram mikroklimatycznych;
• projekt MEMORI, polegający na opracowaniu i wprowadzeniu nowego przenośnego urządzenia podręcznego do wykonywania pomiarów jakości powietrza pomieszczeń, gdzie są lub miałyby być przechowywane zabytki, a także umożliwiającego ocenę wpływu zanieczyszczeń na zabytki ruchome i jego złagodzenie.

Oprócz udziału w dużych projektach unijnych, NILU angażowała się również w kilka projektów EOG, z zakresu konserwacji zabytków, przy udziale co najmniej jednego partnera z kraju organizującego dany projekt, w tym:

1. Ocena jakości powietrza dla przestrzeni przechowywania zbiorów litewskiego Muzeum Teatru, Muzyki i Kina;
2. Ocena jakości powietrza i potencjalnego ryzyka dla miejsca przechowywania zbiorów ksiąg i manuskryptów praskiej Biblioteki Narodowej w budynku Clementinium;
3. Ocena stopnia zagrożenia korozją atmosferyczną w Warszawie oraz ocena stopnia narażenia na działanie korozji eksponatów w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie;
4. Ocena jakości powietrza i ryzyka wystąpienia działań niepożądanych dla zbiorów Nowych Sukiennic w Krakowie, tuż po remoncie wiosennym w 2010 roku;
5. Ocena aktualnej jakości powietrza oraz opracowanie nowej ramy mikroklimatycznej dla chorągwi jedwabnych na Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie.

NILU funkcjonuje również jako centrum informacji i danych w ramach długofalowego projektu EKG o nazwie ICP Materials International Cooperative.

NILU uczestniczy w wieloletnim Międzynarodowym Programie Współpracy nad Wpływem Zanieczyszczenia Powietrza na Materiały, włączając obiekty Dziedzictwa Kulturowego (UN/ ECE International Cooperative Programe on Effects of Air Pollution on Materials, including Historic and Cultural Monuments, UN ECE ICP Materials) w ramach którego dokonuje się pomiarów jakości powietrza i wpływów efektów degradacji na dane materiały na terenie całej Europy oraz prowadzi się ocenę ryzyka wystąpienia zagrożeń dla zabytków nieruchomych.

Nieprzerwanie współpracuje z partnerami norweskimi w zakresie kontroli jakości powietrza i konserwacji zabytków. W ramach tej współpracy, działania NILU przynoszą pożądane efekty, zarówno ku satysfakcji lokalnych społeczności, jak i z korzyścią dla narodowego dziedzictwa.