Malarstwo

Malarstwo europejskie od w. XIV do XX oraz dzieła malarzy polskich z w. XIX i XX. Ikonografia Wawelu.

Początki kolekcji malarstwa w Zamku Królewskim na Wawelu sięgają okresu przed drugą wojną światową – stworzyły ją między innymi dary prywatnych kolekcjonerów: zapis testamentowy Jerzego Mycielskiego, zrealizowany w roku 1929, Fundacja Wawelska im. Leona hr. Pinińskiego, utworzona aktem notarialnym w roku 1931, zapis Antoniny i Dawida Abrahamowiczów z roku 1927– by wymienić tylko dary liczebnie największe. W roku 1933 trafiły na Wawel także obrazy z dawnej lwowskiej galerii Miączyńskich-Dzieduszyckich oraz dwa cenne obrazy zakupione w roku 1938 od Szymona Szwarca z Wiednia.

Druga wojna światowa i niemiecka okupacja w latach 1939–1945 przerwały rozwój muzeum na Wawelu – do utraconych wówczas dzieł należą n.in. do dziś nieodnalezione obrazy malarzy holenderskich: Pejzaż z zamkiem Jana van Goyen, Krajobraz zimowy Hendricka van Streeck oraz Biały koń Paulusa Pottera. Już po wojnie odnaleziony został na rynku antykwarskim ukradziony podczas wojny obraz Bartholomaeusa Bruyna Zmartwychwstanie – zakupiony przez Andrzeja Ciechanowieckiego z Londynu powrócił na swoje dawne miejsce w salach zamku wawelskiego.

Wśród powojennych nabytków wymienić należy dary Juliana Godlewskiego z lat 1969–1976 – sześć obiektów o wyjątkowej wartości artystycznej i historycznej (m.in. konny portret królewicza Władysława Zygmunta, późniejszego króla Władysława IV, oraz wizerunek królewskiego złotnika Jacopa Caraglia), ponadto zapis testamentowy Tadeusza Mańkowskiego z roku 1982, obejmujący głównie dzieła z wieku XVIII, dar Krystyny Czapskiej z roku 2001 i przede wszystkim najhojniejszy dar Karoliny Lanckorońskiej z roku 1994: łącznie 87 dzieł malarstwa włoskiego z wieków XIV–XVI, w tym obraz Jowisz malujący motyle Dossa Dossiego, podarowany w roku 2000, oraz kilka obrazów przekazanych na Wawel na mocy zapisu testamentowego już po śmierci Ofiarodawczyni. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych i na początku nowego tysiąclecia zbiory wzbogaciły się dzięki darom Michała Sapiehy, który przekazał do kolekcji wawelskich obiekty zdeponowane na Wawelu po konfiskacie rodzinnego majątku przez ówczesne władze polskie w roku 1952.

Zbiory malarstwa Zamku Królewskiego na Wawelu są systematycznie uzupełniane, również drogą zakupów: od prywatnych kolekcjonerów, w antykwariatach, na aukcjach dzieł sztuki – w ostatnich latach także poza granicami Polski, gdzie nabyte zostały między innymi dwa portrety królewskie: w roku 2008 Zygmunta III i w roku 2013 Władysława IV, a w roku 2014 historyczny obraz ukazujący Kapitulację wojsk Michała Szeina pod Smoleńskiem w r. 1632.
∗∗∗
W zbiorach malarstwa znajdują się między innymi portrety królów i królowych polskich, portrety osobistości polskich, w tym pochodzące z dawnych galerii rodowych – rzadkim przykładem zachowanej w całości galerii przodków są 72 wizerunki rodu Sapiehów, namalowane około roku 1709 i przeznaczone do jednej z kaplic w kościele Świętej Anny w Kodniu (publ. Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi, katalog wystawy, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 2011).

Obrazy włoskie z wieków XIV–XVI o tematyce religijnej oraz świeckiej pochodzą głównie z wiedeńskiej kolekcji Karola Lanckorońskiego – to wspomniany dar Karoliny Lanckorońskiej, natomiast obrazy z wieków XVII–XVIII znajdują się wśród dzieł podarowanych przez Leona Pinińskiego oraz Jerzego Mycielskiego i Tadeusza Mańkowskiego. Malarstwo niderlandzkie, flamandzkie i holenderskie reprezentowane jest przez wszystkie niemal gatunki: od obrazów o tematyce religijnej, w tym niewielkich przedstawień Madonny z Dzieciątkiem lub Chrystusa w typie Ecce Homo lub Vir Dolorum, służących prywatnej dewocji, poprzez mitologię, sceny rodzajowe – w tym także o charakterze moralizatorskim, pejzaże, marynistykę, martwe natury oraz portrety, zarówno typowe wizerunki czarno odzianych holenderskich mieszczan, jak i nieco swobodniejsze portrety malarzy flamandzkich. Jednolity zespół tworzy kolekcja 32 obrazów angielskich, głównie z wieków XVIII–XIX, z daru Leona Pinińskiego, eksponowanych w jednej z sal zamku w Pieskowej Skale. Malarstwo niemieckie to przede wszystkim trzy obrazy łączone z malarską rodziną Cranachów, prace Bartholomaeusa Bruyna i Georga Pencza. Wśród nielicznych obrazów francuskich wymienić należy zespół kilku pejzaży malarzy z tak zwanej szkoły z Barbizon.

Zamek Królewski na Wawelu posiada bogate zbiory malarstwa, rysunków, rzeźby i grafiki polskiej XIX i XX wieku.
Dziełem, które je zapoczątkowało, był Hołd pruski, podarowany przez Jana Matejkę 7 października 1882 roku na posiedzeniu Sejmu Krajowego we Lwowie.

Dzięki przedwojennym darom Jerzego Mycielskiego i Leona Pinińskiego kolekcja wzbogaciła się o prace wielu malarzy tworzących w XIX i XX wieku, między innymi Michała Stachowicza, Józefa Peszki, Leona Kaplińskiego, Artura Grottgera, Aleksandra Kotsisa, Józefa Chełmońskiego, Henryka Siemiradzkiego, Juliana Fałata oraz Jacka Malczewskiego.

Należy wspomnieć również dzieła artystów reprezentujących inne tendencje w sztuce, w tym Jana Cybisa, Zygmunta Waliszewskiego, Jonasza Sterna, Jerzego Nowosielskiego, Tadeusza Brzozowskiego, Kazimierza Mikulskiego oraz Alfreda Lenicy.

W zbiorach znajdują się też prace będące projektami dekoracji malarskiej sal zamku. Ich autorami są: Zygmunt Waliszewski, Józef Pankiewicz, Felicjan Szczęsny Kowarski, Eugeniusz Geppert i inni.

Godne uwagi są także widoki Wawelu (katedry i zamku), które tworzyli na przykład Jan Nepomucen Głowacki, Marcin Zaleski, Saturnin Świerzyński oraz Henryk Szczygliński.

Jednorożec to prawdopodobnie najsłynniejsze i najbardziej tajemnicze zwierzę, symbol czystości, łagodności i siły. Można go było schwytać tylko w jeden sposób, a jego róg miał posiadać wszechstronne działanie lecznicze.
O niewielkim obrazie "Dama z jednorożcem" i historii mitycznego stworzenia opowiada dr Joanna Winiewicz-Wolska.

Dwa arcydzieła z kolekcji Lanckorońskich: Giovanni Bonconsiglio zw. Il Marescalco (około 1465–1536/1537)
"Arystoteles i Filis", "Wergiliusz w koszu"

"Orfeusz", Jacopo del Sellaio (1441 lub 1442 - 1493). Obraz z kolekcji Lanckorońskich. Jest to spalliera – terminem tym określano obrazy przeznaczone do umieszczane na ścianach na wysokości ramion (spalla w języku włoskim oznacza ramię). Tworzyły one rodzaj fryzu. Spalliery zdobiły zwykle domy zamożnego włoskiego patrycjatu.

Specjalny odcinek o jednym z piękniejszych dzieł w zbiorach wawelskich: Dosso Dossi (właśc. Giovanni di Niccolò de Luteri, 1486 [?] – 1541/1542) "Jowisz malujący motyle" (Jowisz, Merkury i Aurora), około 1523–1524.

Obraz Occasio Fransa Franckena mł. (1581-1642), antwerpskiego artysty, pochodzącego z licznej rodziny malarskiej, jest darem dla Wawelu z roku 1933. Namalowany został w roku 1627 – taka data widnieje u dołu na księdze, a pośrodku jest umieszczona objaśniająca temat łacińska inskrypcja, która w swobodnym tłumaczeniu brzmi: „Sposobności, która wydaje ci się korzystna, nie pozwól się oddalić, z przodu ma pukiel włosów, z tyłu jest łysa; za włosy możesz ją pochwycić”.

Dzieło powstało zapewne z przeznaczeniem do gabinetu sztuki jednego z ówczesnych antwerpskich kolekcjonerów, ale jego zleceniodawca czy pierwotny właściciel pozostaje nieznany. Nieznane jest również przeznaczenie niemal identycznej kompozycji, znajdującej się w zbiorach petersburskiego Ermitażu.
Treść płótna była przedmiotem różnych interpretacji – wedle ostatniej, zaproponowanej przez Sibylle Appuhn-Radtke, obraz ukazuje ideał homo politicus i jego państwa; stanowi ilustrację teorii państwa i prawa sformułowanej pismach Platona, zwłaszcza w Prawach (gr. Nomoi).

Film o portrecie Jana Aleksandra Jabłonowskiego, syna hetmana Stanisława Jabłonowskiego.
Wizerunek chorążego wielkiego koronnego Jana Aleksandra Jabłonowskiego z przełomu XVII i XVIII wieku jest reprezentacyjnym portretem konnym pełniącym z jednej strony funkcje reprezentacyjne (stanowi jasną deklarację polityczną) jak i propagandowe (przedstawiając młodego magnata jako wojownika, zwycięskiego wodza, któremu sprzyja Mars).
Można powiedzieć, że Jan stara się przedstawić siebie jako godnego kontynuatora wielkich czynów ojca…
Obraz stanowi dobrą reprezentację dla części zbiorów Zamku Królewskiego, który gromadzi nie tylko pamiątki związane z władcami Rzeczypospolitej, ale także dzieła sztuki z szeroko rozumianego okresu staropolskiego – dlatego też po 3 stycznia zawisł w gabinecie dyrektora (który, swego czasu naukowo zajmował się fundacjami artystycznymi Jabłonowskich).