Militaria

Jeden z najcenniejszych polskich zbiorów zabytkowej broni, od wieku XIII do XVII

Dział militariów liczy ponad 1000 sztuk różnego typu broni zaczepnej i ochronnej oraz oporządzenia wojskowego.
Trzon stanowią zabytki rewindykowane z ZSRR na mocy traktatu ryskiego z 1921 roku oraz wielka kolekcja Brunona Konczakowskiego z Cieszyna, zakupiona po jego śmierci w roku 1961. Trudno przecenić również znaczenie darów prywatnych osób oraz zakupów prowadzonych przez Zamek Królewski. Zasadniczą grupę stanowi broń z XIII–XVIII wieku, są tu jednak również pojedyncze okazy wcześniejsze (hełm hoplity greckiego, miecz z okresu halsztackiego), jest także spora grupa uzbrojenia z wieku XIX.

Największą chlubą zbioru jest wspaniały miecz koronacyjny zwany Szczerbcem, jedyne insygnium zachowane z zespołów regaliów, przechowywanych do roku 1795 w Skarbcu Koronnym.

Zabytki z okresu średniowiecza i renesansu stanowią niewielką, lecz znaczącą grupę. Wyróżnia się wśród nich późnogotycka zbroja turniejowa, a także różnego rodzaju hełmy (od hełmu typu Hundsgugel z początku w. XV, przez saladę z końca tego stulecia, aż do przyłbic i szyszaków z w. XVI).

Niemniej najważniejsze miejsce zajmują okazy broni z wieków XVII i XVIII, w tym liczne wiązane z polskimi monarchami, hetmanami, przedstawicielami rodów senatorskich. Są wśród nich półzbroje husarskie (jedna unikatowa – ze skrzydłami), zbroje łuskowe zwane karacenami, szable, koncerze, buławy i buzdygany. Na szczególną uwagę zasługują rzędy i osiodłania. Część tych zabytków powstała w Polsce, część na Wschodzie – w Turcji i w Persji. Pomiędzy tymi ostatnimi odnajdujemy trofea zdobyte podczas wojen polsko-tureckich, a także w czasie kampanii wiedeńskiej w roku 1683.

Na doborową pod względem poziomu artystycznego grupę ręcznej broni palnej (pistolety, arkebuzy, muszkiety, strzelby) oraz białej (rapiery, szpady) składają się głównie dzieła czołowych wytwórni zachodnioeuropejskich.

Podobnie jest w wypadku broni drzewcowej, wśród której znajdujemy partyzany używane przez gwardie królów polskich (Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego, Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa).

Osobne miejsce należy się zespołowi luf armatnich, haubicznych i moździerzowych z wieków XVI–XVIII, zajmującemu w kraju czołowe miejsce (obok kolekcji Muzeum Wojska Polskiego).

Militaria są eksponowane w salach parterowych pałacu królewskiego, w obrębie Zbrojowni Zamkowej oraz Skarbca Koronnego. Znaczny zespół broni znajduje się też na wystawie zabytków orientalnych na piętrze zachodniego skrzydła zamku.

Nadrenia (?), 2. ćwierć w. XIII.

Głownia stalowa, rękojeść złota dekorowana techniką niella. Pierwotnie należał do księcia o imieniu Bolesław (może Bolesław Konradowic lub Bolesław Pobożny), o czym informował niezachowany napis na rękojeści. Zapewne miecz pełnił wówczas funkcję symbolu władzy sądowniczej (gladius iustitiae). W roku 1320 użyty w katedrze wawelskiej jako miecz koronacyjny przez Władysława Łokietka. Przechowywany odtąd wraz z regaliami w Skarbcu Koronnym na Wawelu, skąd w roku 1795 zrabowany przez Prusaków. Wkrótce potem w handlu kolekcjonerskim: około roku 1810 w zbiorach Dymitra Łabanowa-Rostowskiego i przez niego w roku 1818 zaoferowany do sprzedaży generałowi Wincentemu Krasińskiemu w Warszawie; przed rokiem 1843 sprzedany księciu Anatolowi Demidowowi z San Donato koło Florencji, od roku 1870 w posiadaniu Aleksandra Piotrowicza Bazylewskiego w Paryżu. W rroku 1884 zakupiony do Ermitażu w Petersburgu, skąd w roku 1924 odzyskany drogą zamiany i przekazany na Wawel. Jeden z najcenniejszych średniowiecznych mieczy ceremonialnych w Europie. Należy do najważniejszych symboli suwerenności państwa polskiego.

Zbroja Zygmunta Augusta pełniła nie tylko funkcje użytkowe, ale też reprezentacyjne i symboliczne. Zygmunt August otrzymał ją w 1533 r. w prezencie od króla Czech i Węgier z okazji zaręczyn z jego córką Elżbietą.
Późnośredniowieczne i renesansowe uzbrojenie ochronne pełniło nie tylko funkcje użytkowe, ale też reprezentacyjne i symboliczne. Było przy tym bardzo kosztownym kostiumem. Znakomitym przykładem upodobnienia zbroi do stroju dworskiego jest właśnie zbroja Zygmunta Augusta. Stalowe płyty wykuto na wzór ubioru wykonanego z miękkiej tkaniny, przeszywanego (nacinanego?) w deseń ukośnej kratownicy wypełnionej czworoliściami. Ta geometryczna dekoracja, dopełniona trawionymi i złoconymi ornamentami roślinnymi, kontrastuje z gładkim, polerowanym tłem. Na napierśniku i naramiennikach umieszczono wiązany monogram z liter „E” i „S” (Elisabetha, Sigismundus). 

Wykonał ją świetny rzemieślnik z Innsbrucku – Jörg Seusenhofer. Jak wiadomo z zachowanej korespondencji z płatnerzem do zbroi Zygmunta Augusta należały dwa siodła. Tylko okucia łęków jednego z nich zachowały do dnia dzisiejszego.

Zbroja na mocy decyzji sądu arbitrażowego w 1933 r. została przekazana z cesarskich zbiorów wiedeńskich do Muzeum Narodowego w Budapeszcie jako rzekoma własność króla Węgier Ludwika II Jagiellończyka, poległego w bitwie z Turkami pod Mohaczem w 1526 r. W rzeczywistości, jak wykazał w 1939 r. wybitny bronioznawca Bruno Thomas, zbroję zamówił w 1533 r. król Czech i Węgier (późniejszy cesarz) Ferdynand I z okazji zaręczyn swojej córki Elżbiety z synem Zygmunta I, trzynastoletnim Zygmuntem Augustem, wówczas już ukoronowanym za życia ojca, królem Polski.

Skan przygotowała firma Tripiodi Sebastian Michałowski
Przygotowanie zbroi do skanu – Zespół Pracowni Konserwacji Rzemiosła Artystycznego: Jan Kostecki, Daniel Bednarczyk, Tadeusz Galant, Maria Kisiel-Jarek, Magdalena Otłowska
Koordynacja: Kama Guzik, Zuzanna Tomczyk

Projekt zrealizowano w ramach partnerskiej współpracy z Instytutem Adama Mickiewicza.

Krzysztof Czyżewski, kustosz działu militariów, opowiada o późnośredniowiecznej zbroi turniejowej.
Część I.

Część II.