Oficjalna strona biletów na Wawel: bilety.wawel.krakow.pl

Biblioteka Sapiehów z Krasiczyna

Starodruki: dzieła historyczne, traktaty religijne, luksusowe  zielniki, relacje z podróży i wiele innych ksiąg z biblioteki Sapiehów z Krasiczyna można zobaczyć na wystawie w Zamku Królewskim na Wawelu. Około 14 000 woluminów z księgo-zbioru krasiczyńskiego to ostatnia, nierozproszona kolekcja magnacka w Polsce. W roku 2013, dzięki dotacji ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Bogdana Zdrojewskiego stała się własnością Zamku Królewskiego na Wawelu.

18 marca – 31 maja 2014
 
Scenariusz i opieka kuratorska: Jadwiga Laskowska, Anna Mercik
Projekt plastyczny i nadzór autorski: Studio projektowe Marek Suchowiak
Przygotowanie konserwatorskie eksponatów: Pracownie Konserwacji Zamku Królewskiego na Wawelu: Pracownia Konserwacji Papieru - Ewa Pietrzak, Pracownia Konserwacji Malarstwa: Angelika Bogdanowicz-Prus, Beata Nowak, Ewa Wiłkojć, Justyna Wyszkowska-Baścik
Projekt i opracowanie materiałów graficznych: Piotr Kułas
Unikatowy zbiór ksiąg wydanych w języku polskim, łacińskim, francuskim i niemieckim,  wskazuje na mało znaną pasję rodziny Sapiehów – bibliofilstwo. Na wystawie Biblioteka Sapiehów z Krasiczyna w Zamku Królewskim na Wawelu pokazano ponad sto najciekawszych woluminów z krasiczyńskich zbiorów.
Wywodzący się z Litwy ród Sapiehów piastował w dawnej Polsce najważniejsze stanowiska  i funkcje. Sapiehowie byli wybitnymi politykami, wojskowymi i duchownymi. Znaczenie rodu i pozycja ekonomiczna pozwoliły Sapiehom na podejmowanie na ogromną skalę działań kolekcjonerskich  i mecenasowskich. Na mapie dawnej Rzeczypospolitej rezydencje i fundacje sapieżyńskie występują na ogromnych obszarach Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, unaoczniając niezwykle rozległą skalę rodowych przedsięwzięć.
Najstarsze źródła historyczne wzmiankujące księgozbiory Sapiehów pochodzą z wieku XVI. Nowożytne inwentarze informują o cennych bibliotekach przechowywanych w rezydencjach Sapiehów linii różańskiej i kodeńskiej. Niestety znaczna część zbiorów uległa rozproszeniu lub została zniszczona podczas wojen i pożarów, podobnie jak i inne historyczne księgozbiory znamienitych rodów. Kolekcja krasiczyńska jest więc ostatnią magnacką biblioteką w posiadaniu prywatnym. Jej znaczenie jest ogromne wobec trudnych do wyobrażenia strat poniesionych przez Polskę w tej dziedzinie narodowej spuścizny.
Biblioteka Sapiehów w Krasiczynie została stworzona w wieku XIX przez Leona Sapiehę, późniejszego marszałka Sejmu Krajowego we Lwowie. Zmuszony po powstaniu listopadowym do opuszczenia zaboru rosyjskiego, postanowił osiąść w Galicji, w Krasiczynie, malowniczo położonym nad Sanem.  Zaniedbany zamek,  należący uprzednio do Krasickich, Tarłów, Potockich i Pinińskich, zakupił w roku 1835, odnowił, wypełnił dziełami sztuki, pamiątkami rodzinnymi, zgromadził tam księgozbiór oraz archiwum. Krasiczyn stał się nową siedzibą rodziny.

Widok zamku w Krasiczynie, 1837
sygn. p.d.: A Roll 1837
akwarela, piórko, tusz, papier naklejony na płótno
I. Skrzydło zachodnie z bramą wjazdową, 51 x 70 cm;  u dołu napis: Widok zamku w Kraśiczynie | od wchodu głownego | Linia projekcyi RS
Plansza pochodzi z zespołu składającego się z jedenastu arkuszy, na których zostały przedstawione plany, przekroje  i widoki elewacji zamku w Krasiczynie.
Rysunki mają charakter inwentaryzacyjny – prawidłowe proporcje, precyzyjnie odrysowane podziały elewacji, hełmy wież, attyki i detale architektoniczne.
Autora rysunków dotąd nie zidentyfikowano; był nim najprawdopodobniej inżynier, któremu powierzono prace  przy odnowie rezydencji.
Sapiehowie dbali o stan biblioteki: wzbogacili zakupami, przenieśli tam księgozbiory z innych rezydencji, wreszcie zatrudnili wykwalifikowanych bibliotekarzy. Z końcem wieku XIX sporządzono inwentarz zbioru. Liczył on wówczas około 15 000 woluminów. Podzielono go na 17 tematycznych działów w języku polskim, łacińskim, francuskim i niemieckim, które dotyczyły takich dziedzin wiedzy jak: historia, geografia, przyroda czy religia. 
W 1903 synowie Adama Stanisława Sapiehy zawarli umowę gwarantującą niepodzielność zbiorów zamkowych, w tym biblioteki, zapewniając jej, jak się mogło wydawać, bezpieczną przyszłość. Zbiory sztuki i księgozbiór szczęśliwie przetrwały w Krasiczynie I Wojnę Światową. W roku 1939, w obawie przed zniszczeniem, zbiory ewakuowano. Początkowo przechowywano je w pobliskich folwarkach,
a ostatecznie przewieziono je do Krakowa. Książki, dzieła sztuki oraz rodzinne pamiątki przeszły pod opiekę metropolity krakowskiego, księcia Adama Stefana Sapiehy, stryja Leona Aleksandra. W piwnicach biskupiego pałacu przetrwały lata wojny.

Franciszek Jan Machniewicz (1859-1897)
Portret Adama Sapiehy (1828-1903), 1896
olej, płótno; 146 x 105 cm 
Ze zbiorów Sapiehów w Krasiczynie; po II wojnie światowej w klasztorze Franciszkanów  w Krakowie. Zakupiony w 2009 od Michała Sapiehy. 
Adam Stanisław Sapieha z linii kodeńskiej – syn Leona i Jadwigi z Zamoyskich; mąż (od 1852) Jadwigi z Sanguszków, ojciec kardynała Adama Stefana Sapiehy. Machniewicz, ceniony pod koniec wieku XIX malarz, jest autorem ponad 160 portretów,  w tym Mikołaja Zyblikiewicza, Alfreda Potockiego, Stefana Zamoyskiego, Michała Marfiewicza, Heleny z Dobrzyńskich Męcińskiej i Katarzyny Potockiej. Wizerunek Sapiehy powstał rok przed śmiercią artysty i jest jednym z najlepszych  jego dzieł, wyróżniającym się dobrą charakterystyką psychologiczną modela,  wyrafinowaną paletą barwną oraz dbałością w oddawaniu detali stroju i wnętrza.

Biblioteka Sapiehów z Krasiczyna trafiła na wawelskie wzgórze w dramatycznych okolicznościach.  Miało to miejsce w okresie natężenia stalinowskich represji, którym poddano społeczeństwo jak i kościół katolicki w Polsce. Podczas tzw. procesu kurii krakowskiej z roku 1952, księży z diecezji krakowskiej oskarżono o działalność szpiegowską. „Dowodami zdrady” były  m.in. ruchomości skonfiskowane przez Urząd Bezpieczeństwa w pałacu biskupim, w tym dzieła sztuki złożone przez osoby spokrewnione  z kardynałem Sapiehą. Wśród nich znalazły się zbiory wywiezione z Krasiczyna.
Konsekwencją procesu była decyzja o złożeniu części kolekcji w muzeum – Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu. Kierujący Państwowymi Zbiorami prof. Jerzy Szablowski zadbał, by ta część nie została włączona do zasobów wawelskiego zbioru muzealnego, lecz otrzymała status depozytu. Zinwentaryzowany księgozbiór został w roku 1973 przeniesiony do zamku w Pieskowej Skale, filii wawelskiej instytucji. Złożono go w specjalnie urządzonych salach bibliotecznych i magazynach. W roku 1998 zamieszkały w Belgii Michał Sapieha uzyskał unieważnienie wyroku sądowego z roku 1953, stając się ponownie właścicielem pamiątek rodzinnych przechowywanych w wawelskim zamku. Świadom historycznego znaczenia biblioteki, właściciel zaproponował nabycie jej przez Zamek Królewski na Wawelu. W roku 2013, dzięki dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Bogdana Zdrojewskiego, muzeum wawelskie stało się właścicielem księgozbioru Sapiehów z Krasiczyna.

Karta z przedstawieniem owocu papaji,
miedzioryt, ręcznie kolorowany
Karta z: Georg Dionysius Ehret, Przedstawienia wybranych roślin Plantae selectae […] imagines…, Augsburg, J. J. i J. E. Haid, 1750
Na podstawie wcześniej namalowanych przez Georgia Dionysiusa Ehreta (1708-1770) 100 akwarel, ukazują­cych rośliny londyńskiego ogrodu botanicznego, Johann Jacob Haid (1704-1767) wykonał mie­dzioryty. Grafiki kompletowano w zestawy liczące po 10 sztuk, które też ręcznie kolorowano. Każdy zestaw był zaopatrzony w jedną kartę opisu dla ułatwienia iden­tyfikacji roślin. Zachował się je­dynie zestaw pierwszy i trzeci, dwie luźne karty i opisy 22. tab­lic (o wymiarach 56x36 cm), któ­re ukazują wysokie umiejętności ich wykonawców – rytowników i drukarzy. Na rycinach przedstawiono rożne gatunki roślin, głownie egzotycznych, rosnących w szklarniach londyńskiego ogrodu botanicznego. Ehret starał się oddać wygląd roślin możliwie dokładnie; nie pokazywał konkretnego okazu, raczej syntetycznie ujmował gatunek, często w kilku stadiach rozwoju. Z reguły, oprócz ogólnego wyglądu rośliny, Ehret ukazywał osobno i w szczegółach liście, korzenie, kwiaty, nasiona i owoce.

Wystawa

O bogactwie i różnorodności księgozbioru Sapiehów z Krasiczyna świadczą eksponaty wybrane na wystawę. Do najcenniejszych zabytków należą starodruki z drzeworytami przedstawiającymi herby, inicjały czy portrety królewskie. W Statutach Zygmunta I opublikowanych przez krakowską drukarnię Wietora w 1524 roku możemy zobaczyć przedstawienia królewskich małżonków: Bony Sforzy i Zygmunta I Starego. Warto zwrócić uwagę na grupę ksiąg oprawionych w tłoczoną, bogato dekorowaną skórę oraz tkaniny.  Niezwykle rzadkim starodrukiem jest wydanie Wespazjana Kochowskiego z oprawą wykonaną z pergaminowej karty średniowiecznej księgi chórowej.
Pośród tomów opisujących dzieje rodów Sapiehów i Jabłonowskich wyjątkowe miejsce zajmuje Heraldyka, autorstwa księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego. Do dzieła dołączona jest plansza gry towarzyskiej, wyjaśniająca zasady heraldyki.
Ciekawym okazem w księgozbiorze krasiczyńskim jest bodaj najsłynniejszy podręcznik wiedzy o koniach przeznaczony dla szlachty Hippika albo o koniach Krzysztofa Mikołaja Drohostajskiego z wieku XVII.
Warto zwrócić uwagę na grupę książek przyrodniczych, pośród których rozmiarami imponują luksusowe wydania zielników, Johanna Weinmanna czy Augusta Pyrama de Candolla z miedziorytami, ręcznie podmalowywanymi akwarelą i gwaszem.
Nie brakuje też literatury pięknej, na wystawie reprezentowanej przez Dekameron Bocaccia oraz XVII wieczne wydanie słynnej Historii Don Kichota z La Manczy Miguela Cervantesa.

Karta z wizerunkiem Bony Sforzy (z r. 1521), drzeworyt, po 1541.
Karta z: Statuty Zygmunta I / Statuta Serenissimi domini Sigismundi primi […] in convertibus generalibus edita & promulgata
Kraków, Hieronim Wietor,  po 1541
 Zbiór statutów jeszcze za panowania Zygmunta I był przedrukowywany kilkanaście razy przez Wietora w Krakowie. Te druki noszą na końcu książki datę 1524, chociaż niewątpliwie powstały w rożnych latach. Egzemplarz biblioteki sapieżyńskiej to dziewiąte wydanie ze znanych dzisiaj jedenastu (edycje A-K). Ich liczba świadczy o zapotrzebowaniu i popularności tej publikacji,  jak również o jej aktualności.
Odrębną historię stanowią znaki proweniencyjne, które pozwalają prześledzić losy poszczególnych egzemplarzy. Ekslibrisy Jana Fryderyka Sapiehy, Teofili Sapieżyny z Jabłonowskich znajdujemy na kilkunastu książkach w bibliotece krasiczyńskiej. Inni pozostawili rękopiśmienne notatki, (Katarzyna Radziwiłłowa z Sobieskich, Konstancja Sapieżyna z Radziwiłłów, Kazimierz Nestor Sapieha),  czy dłuższe, uczniowskie wierszyki jak na przykład:
Hic liber meus
Testis est Deus
Quis illum querit
Hoc nomen erit
Casimirus natus
Raczynski vocatus
(Ta książka moja, świadkiem jest Bóg, kto o to pyta, to imię jest, urodzony Kazimierz, nazwany Raczyński).

Osobną część biblioteki tworzą wydawnictwa z XIX i początku XX stulecia, odzwierciedlające zainteresowania i potrzeby ówczesnych właścicieli Krasiczyna. Są to encyklopedie, słowniki, a także modne  i cenione czasopisma kulturalne.

Ekspozycję uzupełnia galeria portretów tych z Sapiehów, którzy byli szczególnie zaangażowani w tworzenie księgozbioru oraz kilka widoków Krasiczyna.

Exlibris Jana Fryderyka Sapiehy
Johann Fridrich Mylius (1696-1764)
miedzioryt
Exlibris z przedstawieniem pięciopolowego herbu Jana Fryderyka Sapiehy – Lis w polu sercowym, po bokach naprzemiennie Lilie i Ręka I, u dołu Order Orła Białego oraz napis: Ex Biblioteca Codnensi, Ill[ustrissi]mi et Excell[entissi]miIOANNIS COMITIS SAPIEHA Supr[emi] Cancel[larii] M[agni]D[ucatus] L[ituaniae].

Konserwacja

Większość ksiąg pokazanych na wystawie była poddana zabiegom konserwatorskim w wawelskiej pracowni Konserwacji Papieru i Skóry. Przywrócono im walory estetyczne, ale przede wszystkim zabezpieczono miejsca uszkodzone i wzmocniono konstrukcje książek. Oprawy  skórzane i pergaminowe zostały oczyszczone i podklejone. Podobnie zadbano o stan cienkich i delikatnych kart wykonanych  z papieru ręcznie czerpanego. Niemal połowa eksponowanych ksiąg wymagała większej interwencji konserwatorskiej.

Wydawnictwa towarzyszące


Wystawie towarzyszy bogato ilustrowany katalog. Publikacja zawiera dwa eseje opowiadające o historii księgozbioru i jego dramatycznych losach powojennych. Część katalogowa obejmuje 137 szczegółowo opracowanych haseł wszystkich prezentowanych na wystawie obiektów - książek, wizerunków przedstawicieli rodziny Sapiehów z Kodnia, zaangażowanych w tworzenie księgozbioru, oraz widoków Krasiczyna. Wszystkie hasła opatrzone są barwnymi ilustracjami - kart tytułowych, wybranych rycin, bądź ekslibrisów i zapisów własnościowych. Ważnymi elementami jest obszerna bibliografia wraz z indeksami.
Format 28 x 24 cm.

Wydarzenia towarzyszące

Wykłady dla dorosłych
20 marca Historia Biblioteki Sapieżyńskiej, Anna Mercik (Zamek Królewski na Wawelu)
3 kwietnia Dramatyczne losy zbiorów Sapiehów, Jerzy T. Petrus (Zamek Królewski na Wawelu)
24 kwietnia Książę Aleksander Antoni Sapieha oraz księgi z działu botanicznego jego biblioteki, Ewa Mikołajska (Zamek Królewski na Wawelu)
15 maja Mecenat i kolekcjonerska działalność Sapiehów z Krasiczyna, prof. dr hab. Maria Kałamajska-Saeed (Instytut Sztuki PAN)

Zwiedzanie z kustoszem 23 marca, 13 kwietnia, 25 maja

Warsztaty plastyczne dla dzieci
30  marca Jak powstaje książka?
12 kwietnia W pracowni kaligraficznej
10 maja Do kogo należy ta książka? O tajemniczych exlibrisach

Na zdjęciach uczestnicy warsztatu Jak powstaje książka?

Film o bibliotece Sapiehów

Sale wystawy

Partnerzy i Patroni wystawy