PRAEMIANDO INCITAT Order Świętego Stanisława 1765–1831 W 250. rocznicę powołania Orderu

Wspólna wystawa Zamku Królewskiego w Warszawie i Krakowie pokazuje barwną historię jednego z najstarszych i najwyższych polskich państwowych odznaczeń cywilnych – Orderu Świętego Stanisława. Na Wawelu zostaną zaprezentowane niemal wszystkie zachowane złote krzyże, haftowane i srebrne gwiazdy orderowe oraz miecz ceremonialny. Wystawę uzupełnia  ikonografia i historia związanych z odznaczeniem postaci z czasów Stanisława Augusta oraz szereg nieeksponowanych w Warszawie dzieł.

15 września – 6 grudnia 2015
 
W szóstym miesiącu panowania Stanisław August powołał order, którego przepisy (ustawę) podpisał 7 maja 1765, w przededniu swych imienin przypadających w liturgiczne święto Stanisława ze Szczepanowa, jednego z głównych opiekunów Rzeczypospolitej, a zarazem swego osobistego patrona. Z okazji dwustu pięćdziesięciolecia tego doniosłego wydarzenia, które dało początek systemowi orderowemu dawnej Rzeczypospolitej, Zamek Królewski w Warszawie i Zamek Królewski na Wawelu zorganizowały wystawę, którą w pierwszej wersji prezentowano od maja bieżącego roku w Warszawie. Kolejnym etapem będzie Pałac Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie - tym sposobem wystawa zawita we wszystkich trzech stolicach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.  
Na krakowskiej ekspozycji niemal w komplecie zebrano złote krzyże oraz haftowane i srebrne gwiazdy orderowe, które w znikomej ilości, czasami we fragmentach, przetrwały do dziś w kilkunastu zbiorach publicznych i prywatnych. Nierzadko noszą one na sobie ślady długotrwałego używania, jak również wielokrotnych zabiegów konserwatorskich będących przejawem pietyzmu naszych poprzedników w stosunku do pamiątek rodzinnych i narodowych. Większość z nich zatraciła niestety swą historyczną metrykę, choć dwuletnie przygotowania do naszej wystawy pozwoliły na kilka istotnych odkryć.

Organizatorzy: Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, Zamek Królewski na Wawelu
Scenariusz: Michał Zawadzki (Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum), Dariusz Nowacki (Zamek Królewski na Wawelu)
Projekt plastyczny: Marek Suchowiak Studio Projektowe
Oświetlenie: Marek Suchowiak, Mariusz Gałek z zespołem
Opieka konserwatorska: Ewa Wiłkojć z zespołem
Organizacja wypożyczeń: Aneta Giebuta
Tłumaczenie: Sabina Potaczek-Jasionowicz
Druki promocyjne: Anita Andrzejewska

Na przestrzeni niespełna siedemdziesięcioletniej historii Orderu wygląd jego odznak – krzyży, gwiazd i wstęg orderowych, jak również zasady jego przyznawania ulegały modyfikacjom. Można to prześledzić nie tylko w obszernym katalogu naukowym ale przede wszystkim na przykładzie zabytków związanych z tak ważnymi postaciami jak książę Adam Kazimierz Czartoryski, Hugo Kołłątaj, książę Józef Poniatowski, prezes senatu Tomasz Adam Ostrowski czy generał Józef Chłopicki. Nie zabraknie unikatowego egzemplarza stroju orderowego, który odznaczeni byli zobowiązani nosić podczas największych świąt, przede wszystkim 8 maja, w dniu imienin Stanisława Augusta, jednocześnie będących świętem Orderu.

Niewątpliwą ozdobą wystawy jest wspomniany luksusowy dyplom z autografem monarchy zatwierdzający najstarszą ustawę orderową, wypożyczony z Biblioteki XX Czartoryskich w Krakowie. W ustawie tej król sprecyzował obowiązki kawalerów tworzących Order, rozumiany jako zgromadzenie szlachetnie urodzonych. Łacińska dewiza: PRAEMIANDO INCITAT (Nagradzając zachęca) wyrażała wolę monarchy, który pragnął jednocześnie honorować dotychczasowe zasługi kawalerów jak i skłaniać swych poddanych do dalszej służby na rzecz kraju. Królewski zamysł pozwalał na dwustopniową możliwość nagradzania zasług. Najwyższym odznaczeniem pozostał Order Orła Białego, ustanowiony przed r. 1705, którego Stanisław August był Wielkim Mistrzem.

Trójorderowy system Rzeczypospolitej, złożony z Orderu Orła Białego, Świętego Stanisława i Orderu Wojskowego (Virtuti Militari) przestał istnieć po utracie niepodległości w r. 1795. Dwukrotnie był wznawiany, po powstaniu Księstwa Warszawskiego w r. 1807 oraz na większą skalę w Królestwie Polskim w r. 1815. Ostatecznie przeszedł do historii wraz z pozbawieniem Mikołaja I tronu polskiego przez Sejm Królestwa Polskiego i upadkiem powstania listopadowego w roku 1831.Wówczas car Mikołaj I przekształcił polskie odznaki zaszczytne w ordery rosyjskie, nie mające nić wspólnego – podobnie jak dwudziestowieczne prywatne uzurpacje – z ich historią. Po odzyskaniu niepodległości, w miejsce zrusyfikowanego Orderu Świętego Stanisława, Sejm Rzeczypospolitej ustawą z dnia 4 lutego 1921 powołał do istnienia Order Odrodzenia Polski, Polonia Restituta. Do dziś jest on drugim (po Orderze Orła Białego) spośród najwyższych polskich państwowych odznaczeń cywilnych.

Miniatury orderów księcia Józefa Poniatowskiego (1763-1813) z lat 1809-1813
Skarbiec katedry na Wawelu