Zabytki archeologiczne

Odnalezione na terenie Wzgórza Wawelskiego zabytki ruchome, stanowiące jedne z najstarszych śladów działalności człowieka na ziemiach Polskich, od okresu paleolitu środkowego (ok. 100 000 lat temu) do XX wieku.

Wawelskie zabytki archeologiczne z racji miejsca ich wydobycia stanowią bezcenne eksponaty dla Polskiej kultury oraz bazę źródłową służącą do wielu prac naukowych. Umożliwiają one rekonstrukcję życia powszedniego rozwijającego się na Wawelu, a odnośnie do okresu przedhistorycznego są jedynym źródłem poznawczym dziejów tego miejsca.

Zbiór archeologicznych zabytków obejmuje około 34 tysięcy pozycji numerów inwentarza, wśród których znajduje się kilkanaście tysięcy zabytków wydzielonych. Całość kolekcji jest podzielona na 38 kategorii, takich jak na przykład monety, ozdoby czy dewocjonalia. Wybrane eksponaty prezentowane są na stałej wystawie Wawel Zaginiony, a najcenniejsze okazy w Skarbcu Koronnym.
Najstarsze wawelskie zabytki pochodzą z okresu paleolitu środkowego (ok. 100 tysięcy lat p.n.e.) oraz górnego (ok. 30 tysięcy lat p.n.e.). Są to krzemienne ostrza, zgrzebła, drapacze, rylce, wiórowce oraz liczne rdzenie i półsurowce. Skąpe ślady młodszej epoki kamienia, neolitu (ok. 5500–2000 p.n.e.), reprezentują najstarsze gliniane wyroby związane z kulturą ceramiki wstęgowej rytej oraz krzemienne narzędzia.
Najbogatsze ślady wawelskich pradziejów pochodzą z przełomu epok brązu i żelaza (ok. 700–400 p.n.e.), a związane są z ludnością kultury łużyckiej. Licznym znaleziskom ceramiki naczyniowej towarzyszą wyroby kościane i kamienne. Do unikatowych eksponatów należą: fragment zawieszki z brązu, przęśliki tkackie oraz wykonane z kości groty strzał, ozdoby i narzędzia.
Kilka monet z okresu wpływów rzymskich, jak na przykład denar Tytusa (79–81 r.) czy follis Galeriusza (293–311 r.), ma charakter przypadkowych znalezisk i należy je raczej łączyć z późniejszymi skarbami.
Najstarsze średniowieczne zabytki otwierają nowy etap w dziejach Wawelu, czyli trwającego do dziś nieprzerwanego osadnictwa i rozwoju cywilizacyjnego. Z tego okresu pochodzi najliczniejszy zbiór zabytków.
Z wczesnego średniowiecza (VI–połowa XIII w.) pochodzą znaleziska licznych wyrobów glinianych (naczynia), żelaznych (uzbrojenie, narzędzia), metali kolorowych (ozdoby, części stroju), kamiennych (żarna, przęśliki) oraz z tworzyw organicznych (kościane i rogowe przedmioty). Do najciekawszych eksponatów należą: okucie pasa w stylu karolińskim (VIII w.), kryształowy wisior w złotej oprawie (XI–XII w.), zausznice: złota (XI w.) i dwie srebrne (IX/X w.; XI w.), pierścienie: złoty (XI w.) i srebrny (X–XI w.), ołowiana patena (XI w.) oraz kilka srebrnych monet.
W późnym średniowieczu (poł. XIII–XV w.) ulegają rozwojowi wcześniejsze kategorie zabytków, a najciekawsze okazy to znak pielgrzymi Świętego Stanisława (po 1250), dwie papieskie bulle ołowiane (Aleksandra IV i Marcina V) oraz zbiór około 200 monet.
Z okresu nowożytnego (XV/XVI w. – 1795), w którym nastąpił największy rozkwit kultury także materialnej, pochodzą cenne wawelskie eksponaty, jak na przykład serie renesansowych i barokowych kafli, dewocjonalia i liczne monety. Unikatowe eksponaty to złota moneta dublon (ok. 1600) oraz krzyż karawaka (XVII–XVIII w.).
Czasy najnowsze, obejmujące zabór austriacki, okres międzywojenny, okupację niemiecką oraz PRL, przynoszą napływ nowego rodzaju zabytków związanych z burzliwymi losami dziejów Wawelu, głównie w postaci militariów, monet, elementów garderoby i życia codziennego. Wyjątkową serię eksponatów głównie z tego okresu stanowi zbiór około 900 fajek (najczęściej z XIX w.).