Wiedza /
Czasopismasztuka wschodu
dr Marzena Godzińska
15.12.2020
godz. 08:39
Namioty tureckich koczowników
Po dziś dzień namioty o różnych kształtach, konstrukcji, planie i wielkości znane są na całym obszarze zamieszkiwanym przez ludy tureckie.
dr Marzena Godzińska
Zakład Turkologii i Ludów Azji Środkowej
Wydział Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski
Zwiedzając wystawę namiotów tureckich eksponowanych w ramach zbiorów sztuki Wschodu podziwiamy kunszt tureckich artystów. Wspaniałe namioty zdobyte podczas wojen toczonych przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów, jak również kupowane do prywatnych zbiorów w okresie rozbiorówö stanowić mogą skarb każdej kolekcji. Jednak oglądając te arcydzieła zapominamy, że już w czasach gdy były wytwarzane należały do dóbr luksusowych, użytkowanych przez wybranych członków elity państwa Osmanów. W wszak namioty były elementem kultury tureckiej ı kultury ludów tureckich niemal od zarania dziejów jako istotny element życia koczowników.
Po dziś dzień namioty o różnych kształtach, konstrukcji, materiałach je pokrywających, planie i wielkości znane są na całym obszarze zamieszkiwanym przez ludy tureckie. Zadziwiać może ich różnorodność także w Turcji XX i XXI wieku, gdzie grupy koczownicze już niemal nie istnieją. Namioty można jednak zobaczyć odwiedzając w górach pasterzy ciągle jeszcze wypędzających sezonowo stada na letnie pastwiska lub po prostu wiedzionych nostalgią wędrujących na dawne koczowiska w ramach wakacji.
Peter Alford Andrews w swej pracy poświęconej koczowniczym namiotom na Bliskim Wschodzie[1] wymienia dziesiątki typów, podtypów odmian, rodzajów i możliwych modyfikacji namiotów użytkowanych przez ludność Anatolii co najmniej od średniowiecza po XX stulecie. O ich kształcie i konstrukcji oraz wprowadzanych zmianach, oprócz tradycji plemiennych, decydowały zawsze warunki naturalne (klimat, ukształtowanie geograficzne, zasobność wody) w jakich bytowały poszczególne grupy, typ gospodarki hodowlanej i rodzaj hodowanych zwierząt, sytuacja ekonomiczna grup, a także działania polityczne władz, często mające na celu osiedlenie koczowników w stałych siedzibach i pozbawienie ich możliwości wędrowania ze stadami.
Mimo mnogości typów, tureccy autorzy pisząc o namiotach ludów tureckich najchętniej i bardzo szeroko opisują jurty, których już od co najmniej siedemdziesiątych lat XX wieku nie napotyka się na terenie Anatolii. W opisach tych dominują więc analizy jurt Mongołów, Turkmenów, Kirgizów i Kazachów Azji Środkowej, ale brak analiz dotyczących jurt koczowników anatolijskich, jak również trudno o opis innych typów namiotów także używanych jeszcze współcześnie[2].
Fotografie:
Jurta turkmeńska plemienia Jomud, Turkmenistan, wilajet bałkański, 1999. Jurta wzniesiona na planie koła, o kopulastym dachu i płocie skonstruowanym ze złożonych w kratę drewnianych segmentów. Kopuła jurty pokryta jest płatami białego filcu, zaś płot (ściany) osłonięty matą z grubej trzciny, a następnie także pokryty płatami filcu. Czasem pozostawia się wyłącznie matę, co w sezonie letnim zapewnia swobodny przepływ powietrza.
Wnętrze jurty
Pamiętać przy tym należy, że jurty tych ludów choć z pozoru podobne – skonstruowane na planie koła, o kopulastym dachu i pokryte płatami grubego filcu znacząco się różniły. Czasem dach jurty wznoszono w formie stożka a nie kopuły. Sama kopuła miewała różne konstrukcje, podobnie jak płot namiotu. W różny sposób go mocowano i stabilizowano [3].
Co interesujące, sama nazwa jurta została narzucona przez badaczy i podróżników spoza tureckiego kręgu kulturowego i nie oznacza w językach tureckich namiotu, a odnosi się raczej do zamieszkiwanego terytorium, czy kraju (tur. yurt). W Anatolii kopulasty namiot wzniesiony na planie koła i przykryty płatami filcu nazywano więc domem filcowym, domem o jasnej górze, jasnym domem (tur. keçe evi, topak ev, ak ev… etc.) lub nazwę jego tworzono od nazwy plemienia, które go używało [4]. Ale jak zauważa Andrews, mimo różnych nazw samego namiotu elementy konstrukcyjne nazywano w przypadku jurty podobnie w różnych grupach turkijskich [5].
Równie rozpowszechnionym typem namiotu jest namiot tunelowy, w całej Anatolii zwany alaçık lub alayçık. Wznoszony jest na planie wydłużonego prostokąta zamykanego z krótszych boków, lecz w podstawowym schemacie przypominającego tunel. W zależności od lokalnych tradycji jego konstrukcja jest bardzo zróżnicowana – montowany jest z przygotowywanych wcześniej segmentów ze związanych rzemieniami żerdzi lub wyplatanych z grubej trzciny, montowanych z naginanych i łączonych w górnej części drągów, tworzących czy to rodzaj łuku czy też dach dwuspadowy. Całość przykrywana jest filcem [6].
Fotografie:
Wnętrze jurty turkmeńskiej, plemienia Jomud, Turkmenistan, wilajet bałkański, 1999. Fotografię wykonano od strony wejścia do jurty. W przeszłości miejsce naprzeciwko wejścia było najważniejsze, przeznaczone dla głowy rodu lub rodziny, gdzie także sadzano gości. W okresie przedislamskim umieszczano tu także ołtarz przodków. Obecnie, nadal gości zasadza się vis a vis wejścia, jednak wchodząc do jurty trudno niekiedy stwierdzić, jak wartościowana jest jej przestrzeń.
Konstrukcja jurty
W końcu XX wieku konstrukcję namiotu mogły stanowić nawet metalowe rurki, a na pokrycie wykorzystywano grubą folię i brezent. Andrews zwraca uwagę, na podobieństwo namiotów tunelowych do tych, użytkowanych przez Scytów, których państwo obejmowało też przodków współczesnych ludów tureckich [7]. Twierdzi też, że brak wspólnej terminologii określającej różne ich formy i części konstrukcyjne możne oznaczać, że albo namiot tunelowy użytkowany był od bardzo dawna w różnych grupach i jednolita terminologia nie została wytworzona, albo że był wynaleziony niezależnie w wielu społecznościach koczowniczych [8].
Przykładowy schemat konstrukcji namiotu tunelowego, alacık, Turkmenów Anatolii, 1972Źródło: PeterAlford Andrews, Nomad Tent Types in the Middle East, part. 1, vol. 2, Wiesbaden 1997, No. f 26.Przykładowy schemat konstrukcji namiotu tunelowego, alacık, Turkmenów Anatolii, 1972Źródło: PeterAlford Andrews, Nomad Tent Types in the Middle East, part. 1, vol. 2, Wiesbaden 1997, No. f 27. Czarne namioty
Obecnie pasterze dość często użytkują tak zwanych czarnych namiotów (tur. kara çadır). Konstruowane są one na planie prostokąta przez naciągnięcie czarnej tkaniny z koziej sierści na zmontowany wcześniej z drewnianych masztów szkielet – czarny lub ciemnobrązowy kolor pokrycia namiotu nadaje mu nazwę. Namiot taki jest stosunkowo łatwy w transporcie, łatwy do przechowywania i montażu podczas wędrówki na letnie pastwiska i do zimowych siedzib. Ponieważ pasterze poruszają się zazwyczaj co roku pomiędzy tymi samymi halami, niekiedy w miejscach ich obozowania znaleźć można stałe instalacje przygotowane do rozbicia namiotów – na przykład kamienny mur, który wzmacnia boczne maszty namiotowe, a jednocześnie daje znacznie lepszą niż płótno ochronę przed chłodem, czy kamienną obudowę rusztu paleniska [9].
Czarny namiot grupy Yörüków, Turcja, Isparta, 2000Czarny namiot, kara çadır, grupy Yörüków, Turcja, Isparta, 2000. Namiot wzniesiony na planie prostokąta,przez rozpięcie na drewnianych masztach grubej tkaniny z koziej sierści. W upalne dni poły namiotu niekiedy są unoszone,a jedynie dach daje osłonę od słońca.
Wnętrze czarnego namiotu grupy Yörüków, Turcja, Adana Konstruowanie, tarnsportowanie, wznoszenie i użytkowanie namiotów wiąże się w kulturze koczowniczej z wieloma regułami magicznymi i tabu. Mimo zanikania dawnych tradycji, w niemal wszystkich społecznościach Azji Środkowej użytkujących jurtę nadal bardzo ważne są zasady z tym związane. Podobnie ważne i ściśle przestrzegane normy notują badacze społeczeństw koczowniczych Anatolii jeszcze w pierwszej połowie XX wieku
[10]. Obecnie jednak ze względu na postępujący zanik i coraz mniejsze znaczenie hodowli sezonowej i związanych z tym wędrówek do letnich i zimowych siedzib, także namioty tracą swą kulturową rolę. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji gdy traktowane wprawdzie jako symbol tradycji koczowniczych są jednak przygotowywane dla potrzeb przemysłu turystycznego, pełniąc rolę pseudoautentycznej atrakcji.
[1] Peter Alford Andrews,
Nomad Tent Types in the Middle East, vil 1-2, Wiesbaden 1997.
[2] Patrz m.in.: Kamile Akın, Yusuf Keş,
Türk kültüründeki çadır geleneğinin Osmanlı minyatür sanatına yansımaları, “ International Journal of Interdisciplinary and Intercultural Art”, vol. 2, issue 2, summer 2017, s. 113-128; Aslı Çandarli Şahin,
Türk çadiri üzerine, “The Pursuit of History International Periodical for History and Social Researche”, issue 16, 2016, s. 25-39 ; Cihad Cihan,
Türkistan’dan Anadolu’ya Türklerin Kullandığı Bir Çadırın Göçü: Emirdağ ve Diğer Yörelerde Topak Ev, “Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. Academic Journal of History and Idea”, No. 5 (18), 2018, s. 40-63; Abdurrahman Deveci,
Türkmen kültüründe çadir. Tent in Turkmen Culture, „Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. The Journal of International Social Research”, vol. 10, issue 54, 2017, s. 433-452; Abdülkadir Inan,
Orta Asya Türklerinde çadir ve kimiz, “Türk Folklor Araştırmaları”, No. 288, 1973, s. 6701-6702.
[3] P.A. Andrews, op.cit., vol.1., s. 25-239, vol.2, il. 1-27, 33-55, patrz też tamże rysunki konstrukcji namiotów.
[4] P.A. Andrews, op.cit., vil.1., s. 5; Ali Rıza Yalman (Yalgın),
Cenup’ta Türkmen Oymakları, Ankara 2000, vol. 2, s. 437-438.
[5] P.A. Andrews, op.cit., vol.1., s. 5, 507-508.
[6] P.A. Andrews, op.cit., vol.1., s. 257-361, vol. 2, il.57-66, patrz też tamże rysunki konstrukcji namiotów; Musa Seyirci,
Batı Akdeniz Bölgesi Yörükleri, İstanbul 2000, s. 143-145; Musa Seyirci,
Yörüklerde alacık, „İçel Kültürü”, No. 3, Eylül, 1987, s. 20-21; A.R. Yalman (Yalgın), op.cit., vol. 2, s. 437.
[7] Tureccy badacze uznają Scytów za lud turecki. Także ich kulturę, sztukę, rzemiosło i rękodzieło interpretuje się jako kulturę i sztukę turecką. Pogląd ten jest rozpowszechniony w całej niemal nauce tureckiej. Patrz m.in. Diyarbekirli Nejat, Hun Sanatı, İstanbul 1972; Eröz Mehmet, Yörükler, İstanbul 1991; Kırzıoğlu Neriman, Altaylarda Pazırık Kuganı'ndan Çıkan Motiflertin Anadolu ve Türk Cumhuriyetleri'nde Yaşayan İzlerinden Bazı Örnekler, Türk Soylu Halkların Kilim ve Cicim Sanatı, Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, 27-31 Mayıs 1996, Kayseri, Ankara 1998, s. 137-149; Tekçe E.Fuat, Pazırık. Altaylardan Bir Halının Üyküsü, Ankara 1993.
[8] P.A. Andrews, op.cit., vol.1., s. 5-6, 257.
[9] M.Seyirci,
Batı Akdeniz Bölgesi..., op.cit.
[10] A.R. Yalman (Yalgın), op.cit., vol. 2, s. 438-443.
Komentarze