dr Marzena Godzińska
Zakład Turkologii i Ludów Azji Środkowej
Wydział Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski

Zwiedzając wystawę namiotów tureckich eksponowanych w ramach zbiorów sztuki Wschodu podziwiamy kunszt tureckich artystów. Wspaniałe namioty zdobyte podczas wojen toczonych przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów, jak również kupowane do prywatnych zbiorów w okresie rozbiorówö stanowić mogą skarb każdej kolekcji. Jednak oglądając te arcydzieła zapominamy, że już w czasach gdy były wytwarzane należały do dóbr luksusowych, użytkowanych przez wybranych członków elity państwa Osmanów. W wszak namioty były elementem kultury tureckiej ı kultury ludów tureckich niemal od zarania dziejów jako istotny element życia koczowników.

Po dziś dzień namioty o różnych kształtach, konstrukcji, materiałach je pokrywających, planie i wielkości znane są na całym obszarze zamieszkiwanym przez ludy tureckie. Zadziwiać może ich różnorodność także w Turcji XX i XXI wieku, gdzie grupy koczownicze już niemal nie istnieją. Namioty można jednak zobaczyć odwiedzając w górach pasterzy ciągle jeszcze wypędzających sezonowo stada na letnie pastwiska lub po prostu wiedzionych nostalgią wędrujących na dawne koczowiska w ramach wakacji.

Peter Alford Andrews w swej pracy poświęconej koczowniczym namiotom na Bliskim Wschodzie[1] wymienia dziesiątki typów, podtypów odmian, rodzajów i możliwych modyfikacji namiotów użytkowanych przez ludność Anatolii co najmniej od średniowiecza po XX stulecie. O ich kształcie i konstrukcji oraz wprowadzanych zmianach, oprócz tradycji plemiennych, decydowały zawsze warunki naturalne (klimat, ukształtowanie geograficzne, zasobność wody) w jakich bytowały poszczególne grupy, typ gospodarki hodowlanej i rodzaj hodowanych zwierząt, sytuacja ekonomiczna grup, a także działania polityczne władz, często mające na celu osiedlenie koczowników w stałych siedzibach i pozbawienie ich możliwości wędrowania ze stadami. 

Mimo mnogości typów, tureccy autorzy pisząc o namiotach ludów tureckich najchętniej i bardzo szeroko opisują jurty, których już od co najmniej siedemdziesiątych lat XX wieku nie napotyka się na terenie Anatolii. W opisach tych dominują więc analizy jurt Mongołów, Turkmenów, Kirgizów i Kazachów Azji Środkowej, ale brak analiz dotyczących jurt koczowników anatolijskich, jak również trudno o opis innych typów namiotów także używanych jeszcze współcześnie[2].

Fotografie:
Jurta turkmeńska plemienia Jomud, Turkmenistan, wilajet bałkański, 1999. Jurta wzniesiona na planie koła, o kopulastym dachu i płocie skonstruowanym ze złożonych w kratę drewnianych segmentów. Kopuła jurty pokryta jest płatami białego filcu, zaś płot (ściany) osłonięty matą z grubej trzciny, a następnie także pokryty płatami filcu. Czasem pozostawia się wyłącznie matę, co w sezonie letnim zapewnia swobodny przepływ powietrza.

Pamiętać przy tym należy, że jurty tych ludów choć z pozoru podobne – skonstruowane na planie koła, o kopulastym dachu i pokryte płatami grubego filcu znacząco się różniły. Czasem dach jurty wznoszono w formie stożka a nie kopuły. Sama kopuła miewała różne konstrukcje, podobnie jak płot namiotu. W różny sposób go mocowano i stabilizowano [3].

Co interesujące, sama nazwa jurta została narzucona przez badaczy i podróżników spoza tureckiego kręgu kulturowego i nie oznacza w językach tureckich namiotu, a odnosi się raczej do zamieszkiwanego terytorium, czy kraju (tur. yurt). W Anatolii kopulasty namiot wzniesiony na planie koła i przykryty płatami filcu nazywano więc domem filcowym, domem o jasnej górze, jasnym domem (tur. keçe evi, topak ev, ak ev… etc.) lub nazwę jego tworzono od nazwy plemienia, które go używało [4]. Ale jak zauważa Andrews, mimo różnych nazw samego namiotu elementy konstrukcyjne nazywano w przypadku jurty podobnie w różnych grupach turkijskich [5]. 

Równie rozpowszechnionym typem namiotu jest namiot tunelowy, w całej Anatolii zwany alaçık lub alayçık. Wznoszony jest na planie wydłużonego prostokąta zamykanego z krótszych boków, lecz w podstawowym schemacie przypominającego tunel. W zależności od lokalnych tradycji jego konstrukcja jest bardzo zróżnicowana – montowany jest z przygotowywanych wcześniej segmentów ze związanych rzemieniami żerdzi lub wyplatanych z grubej trzciny, montowanych z naginanych i łączonych w górnej części drągów, tworzących czy to rodzaj łuku czy też dach dwuspadowy. Całość przykrywana jest filcem [6].

Fotografie:
Wnętrze jurty turkmeńskiej, plemienia Jomud, Turkmenistan, wilajet bałkański, 1999. Fotografię wykonano od strony wejścia do jurty. W przeszłości miejsce naprzeciwko wejścia było najważniejsze, przeznaczone dla głowy rodu lub rodziny, gdzie także sadzano gości. W okresie przedislamskim umieszczano tu także ołtarz przodków. Obecnie, nadal gości zasadza się vis a vis wejścia, jednak wchodząc do jurty trudno niekiedy stwierdzić, jak wartościowana jest jej przestrzeń.

W końcu XX wieku konstrukcję namiotu mogły stanowić nawet metalowe rurki, a na pokrycie wykorzystywano grubą folię i brezent. Andrews zwraca uwagę, na podobieństwo namiotów tunelowych do tych, użytkowanych przez Scytów, których państwo obejmowało też przodków współczesnych ludów tureckich [7]. Twierdzi też, że brak wspólnej terminologii określającej różne ich formy i części konstrukcyjne możne oznaczać, że albo namiot tunelowy użytkowany był od bardzo dawna w różnych grupach i jednolita terminologia nie została wytworzona, albo że był wynaleziony niezależnie w wielu społecznościach koczowniczych [8].

Obecnie pasterze dość często użytkują tak zwanych czarnych namiotów (tur. kara çadır). Konstruowane są one na planie prostokąta przez naciągnięcie czarnej tkaniny z koziej sierści na zmontowany wcześniej z drewnianych masztów szkielet – czarny lub ciemnobrązowy kolor pokrycia namiotu nadaje mu nazwę. Namiot taki jest stosunkowo łatwy w transporcie, łatwy do przechowywania i montażu podczas wędrówki na letnie pastwiska i do zimowych siedzib. Ponieważ pasterze poruszają się zazwyczaj co roku pomiędzy tymi samymi halami, niekiedy w miejscach ich obozowania znaleźć można stałe instalacje przygotowane do rozbicia namiotów – na przykład kamienny mur, który wzmacnia boczne maszty namiotowe, a jednocześnie daje znacznie lepszą niż płótno ochronę przed chłodem, czy kamienną obudowę rusztu paleniska [9].