Tkaniny

Kolekcja arrasów króla Zygmunta Augusta, tureckie namioty, unikatowy zespół chorągwi i pamiątki historyczne.

Kolekcja tkanin, licząca około 900 zabytków, jest jednym z najważniejszych działów w zbiorach wawelskich, ze względu na historyczną metrykę obiektów i ich związek z królewską rezydencją.

W jej skład wchodzą arrasy króla Zygmunta Augusta (1520–1572), wykonane w Brukseli na jego zamówienie w latach 1550–1560. Jest to największy zespół tapiserii, jaki zrealizowano kiedykolwiek na zlecenie jednego władcy. Do dziś zachowało się 136 obiektów, w tym tkaniny figuralne przestawiające wydarzenia z biblijnej Księgi Rodzaju, werdiury ze zwierzętami, arrasy z monogramami króla na tle ornamentyki groteskowej i tkaniny herbowe z godłami Polski i Litwy. Serie biblijne eksponowane są wymiennie w komnatach drugiego piętra Zamku, werdiury i groteski z monogramami i herbami – na obu piętrach.

Werdiury – arrasy ze zwierzętami na tle krajobrazu – znane są od późnego średniowiecza. Od zawsze chętnie przebywano w ogrodach i szukano rozrywki na łowach, co sprawiało, że członkowie europejskich elit z upodobaniem otaczali się tkanymi widokami parkowej zieleni bądź „obrazami lasu”. Taki „ogród zimowy”, lub „teatr natury z udziałem zwierząt”, wprowadzony do wnętrz, dający wytchnienie i obietnicę pełni lata, już w XV wieku przekształcił się we Flandrii w odrębny gatunek tapiserii. Ale dopiero w następnym stuleciu zyskał inny wymiar, który odkrywamy w zespole werdiur króla Zygmunta Augusta, wyjątkowym w historii rozwoju tego gatunku.

 „Bocian i króliki”, Bruksela, 1550-1560, wełna, jedwab, nici srebrne i srebrne złocone; znak warsztatu Jana van Tiieghema

„Żuraw z wężem w dziobie”, Bruksela, 1550-1560, wełna, jedwab, nici srebrne i srebrne złocone; znak warsztatu przypisywany Fransowi Ghieteelsowi

Zbiór tapiserii europejskich z wieków XV–XVIII liczy ponad 70 tkanin. Można tu znaleźć arcydzieło burgundzkiej sztuki tekstylnej z czasu około roku 1460 – arras Historia Rycerza z łabędziem, czy gobelin Śmierć Deciusa Musa według Petera Paula Rubensa oraz, między innymi, częściowo zachowaną serią gobelinów z przedstawieniami Posągów bóstw antycznych wykonanych dla Michała Kleofasa Ogińskiego (1730-1800) w założonej przez niego manufakturze w Słonimiu w latach 80. wieku XVIII.

Największy w Europie zespół wschodnich namiotów (13 egzemplarzy, w tym 5 kompletnych oraz fragmenty 8 niepełnych namiotów) obejmuje trofea zdobyte pod Wiedniem 12 września 1683 roku przez wojska Jana III Sobieskiego, a także obiekty nabyte w XVII i XVIII stuleciu, w okresie wzmożonych kontaktów Rzeczypospolitej w krajami Orientu. Wschód w zbiorach wawelskich reprezentują również: wspaniały kobierzec perski z epoki Safawidów, zwany krakowsko-paryskim (2. ćwierć XVI w.), bardzo cenny, choć niewielki zespół tureckich chorągwie z wieku XVII zdobytych w trakcie kampanii wiedeńskiej i licząca 65 tkanin, kolekcja kobierców i makat tureckich, perskich i kaukaskich, zebrana przez Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich we Lwowie.

Do grupy historycznych vexilianów (50 zabytków) należą między innymi: chorągiew nadworna Katarzyny Habsburżanki, żony Zygmunta Augusta z roku 1553 i ważne pamiątki historyczne: sztandar śląskich wojsk arcyksięcia Maksymiliana, utracony przez niego pod Byczyną w roku 1587 i proporzec króla Karola X Gustawa, wzięty pod Rudnikiem w 1656.

Wśród tkanin jedwabnych i haftów o królewskiej proweniencji wyróżniają się przede wszystkim: płaszcz kawalera Orderu Świętego Ducha ofiarowany Janowi III Sobieskiemu przez Ludwika XIV w roku 1676, papieski kapelusz – dar Innocentego XI dla tegoż monarchy z roku 1684, czy piękna makata z herbami królowej Ludwiki Marii Gonzagi z połowy XVII w.
Polskie rzemiosło artystyczne reprezentują: kolekcja pasów kontuszowych (ponad 50 tkanin) z manufaktur w Słucku, Kobyłce, Lipkowie czy Krakowie oraz niewielki zespół makat (15 obiektów) z wytwórni Potockich w Buczaczu (1860–1939), a także kilimów z różnych ośrodków. Do najcenniejszych zabytków w tej grupie zalicza się zespół 5 kobierców wiązanych z 2. połowy wieku XVIII z magnackich manufaktur należących do Potockich i Ogińskich.

Polskie rzemiosło artystyczne reprezentują: kolekcja pasów kontuszowych (ponad 50 tkanin) z manufaktur w Słucku, Kobyłce, Lipkowie czy Krakowie oraz niewielki zespół makat (15 obiektów) z wytwórni Potockich w Buczaczu (1860–1939), a także kilimów z różnych ośrodków. Do najcenniejszych zabytków w tej grupie zalicza się zespół 5 kobierców wiązanych z 2. połowy wieku XVIII z magnackich manufaktur należących do Potockich i Ogińskich.

Magdalena Ozga, kierownik Działu Tkanin, opowiada o barwnikach i farbowaniu tkanin. Ta wymagająca wiedzy i doświadczenia sztuka pozwoliła na uzyskanie niezwykłych kolorów na arrasach z kolekcji Zygmunta Augusta.
Kolory żółte uzyskiwano przede wszystkim z rezedy żółtawej, a także janowca farbierskiego czy perukowica podolskiego.
Źródłem czerwonych barwników jest marzana barwierska, krokosz barwierski i czerwiec - owad który zamieszkuje Europę południowo-wschodnią, zastąpiony w XVI w. przez czerwca kaktusowego z Ameryki.
Niebieski można było otrzymać z urzetu barwierskiego i indygowca farbierskiego.
Brąz łatwo uzyskać, na przykład z kory dębowej czy olszyny, a czerń przeciwnie, była kolorem trudnym i kosztownym, wymagającym farbowania w indygo i karminie.
Nie było naturalnego barwika zielonego, więc mistrzowie farbiarscy tworzyli odcienie zieleni mieszając barwniki z żółte i niebieskie.
Na początku XVI w. z Nowego Świata przybyły jeszcze brezylka ciernista, nazywana drzewem czerwonym i Chlorofora tinctoria, znana jako drzewo żółte, które poszerzyły gamę barw stosowanych na tkaninach.