Jacek Malczewski w Anatolii
30 V – 24 VIII 2025
Jacek Malczewski w Anatolii – archeologiczna ekspedycja Karola Lanckorońskiego do Pamfilii i Pizydii
W pierwszych dniach września 1884 roku Jacek Malczewski (1854–1929) wyruszył z Wiednia koleją do Triestu. Towarzyszyli mu dwaj uczeni: profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyk sztuki Marian Sokołowski (1839–1911) oraz filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego, Wilhelm Hartel (1839–1907).
9 września na pokładzie parowca „Argo” trzej podróżni wypłynęli do Smyrny (dzisiejszy Izmir), gdzie przesiedli się na statek „Venus” i w początkach października dotarli do Adalii (dzisiejsza Antalya). Tak rozpoczęła się anatolijska przygoda Jacka Malczewskiego. Malarz wziął udział w ekspedycji archeologicznej na tereny Pamfilii i Pizydii, zorganizowanej i sfinansowanej przez Karola Lanckorońskiego. Jej celem było zinwentaryzowanie pozostałych na tym terenie zabytków starożytnych.
Gdy Jacek Malczewski oraz dwaj uczeni zwiedzali wyspę Rodos, Lanckoroński bawił w Konstantynopolu, załatwiając u władz stosowne pozwolenia, niezbędne do prowadzenia prac. W pierwszych dniach października wszyscy członkowie wyprawy byli już w Adalii. Lanckoroński zgromadził znamienite grono uczonych, którzy nie tylko znali teren, obyczaje i język mieszkańców, lecz mieli już doświadczenie w podobnych pracach badawczych na terenach Azji Mniejszej, uczestniczyli bowiem w ekspedycjach austriackiego archeologa Ottona Benndorfa (1838–1907) na tereny Licji i Karii w latach 1881 i 1882. Felix von Luschan (1854–1924), archeolog i etnograf, profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego, był również lekarzem, a jako fotograf-amator wykonywał zdjęcia antycznych ruin, krajobrazów, architektury, a także portrety mieszkańców. Zadaniem George Niemanna (1841–1912), architekta, profesora wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych było wykonywanie planów i rysunków architektonicznych. Archeolog Eugen Petersen (1836–1919) zajmował się m.in. odczytywaniem inskrypcji. W ekspedycji wzięli udział także: fotograf Johann Georg Wassmuth (daty życia nieznane), Maurycy Hartel (1859–1905), wówczas student Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, porucznik korpusu inżynierii Knesche (imię i daty życia nieznane), którego zadaniem było rysowanie map. Prace prowadzono w Sillyonie, Perge, Aspendos i Side w Pamfilii oraz Termessos, Sagalassos, Kremnie i Selge w Pizydii. Wyprawa na północ, do Isparty i Konyi, nie miała już zapewne charakteru badawczego, a jedynie poznawczy.
Ekspedycja była ogromnym przedsięwzięciem logistycznym, którego zorganizowanie nie należało do łatwych, mimo że Karol Lanckoroński dysponował odpowiednimi funduszami. Na miejscu należało zakupić konie, wynająć zwierzęta juczne (muły), zatrudnić przewodników, kucharzy i służących. Ekspedycja wciąż napotykała na liczne przeszkody, trudności w pokonaniu terenu, opór służących i tragarzy, którzy nie chcieli podejmować się mozolnych prac. Mimo przychylności władz lokalnych nie zawsze udawało się znaleźć odpowiednią kwaterę. Rozbijano zatem namioty, a pod prowizorycznym dachem urządzano kuchnię.
Dla Jacka Malczewskiego, któremu przypadła rola kronikarza wyprawy, było to pierwsze spotkanie ze światem starożytnym. Większość jego prac ma charakter rodzajowy – są to kawalkady jeźdźców, spotkania z mieszkańcami. Artysta portretował członków ekspedycji przy pracy, w tureckiej kafanie, z wizytą u szejcha mewlewitów, podczas podróży i odpoczynku. Dwa autoportrety ukazują malarza przy pracy. Architektura czy pejzaż stanowią zwykle tło.
Część prac – zwłaszcza tych o charakterze szkicowym – powstała zapewne w czasie trwania wyprawy. Liczne noszą datę o rok późniejszą – artysta wykonywał je na podstawie szkiców, kończył rozpoczęte prace lub wykorzystywał fotografie i na ich podstawie odtwarzał miejsca i sytuacje sprzed kilku miesięcy. Często opatrywał je komentarzem na odwrocie – jego notatki odnoszą się do przedstawianych miejsc, identyfikacji osób. Czasem jednak pamięć zawodziła i malarz notował na odwrocie: „w drodze – gdzie?”. Data 1885, która widnieje na wielu pracach nie jest przypadkowa – w tym roku Karol Lanckoroński pokazał przywiezione z wyprawy anatolijskiej „trofea artystyczne” na wystawie w Österreichisches Museum für Kunst und Industrie w Wiedniu. Wśród eksponatów były także liczne prace Jacka Malczewskiego. Przechowywane w wiedeńskim pałacu Lanckorońskich, skonfiskowane wraz z całą kolekcją w czasie II wojny światowej, odzyskane w 1947 roku i przechowywane w Instytucie Sikorskiego w Londynie, w 1994 roku zostały przez Karolinę Lanckorońską podarowane do zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu.
Jacek Malczewski w Anatolii – archeologiczna ekspedycja Karola Lanckorońskiego do Pamfilii i Pizydii
W pierwszych dniach września 1884 roku Jacek Malczewski (1854–1929) wyruszył z Wiednia koleją do Triestu. Towarzyszyli mu dwaj uczeni: profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyk sztuki Marian Sokołowski (1839–1911) oraz filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego, Wilhelm Hartel (1839–1907).
9 września na pokładzie parowca „Argo” trzej podróżni wypłynęli do Smyrny (dzisiejszy Izmir), gdzie przesiedli się na statek „Venus” i w początkach października dotarli do Adalii (dzisiejsza Antalya). Tak rozpoczęła się anatolijska przygoda Jacka Malczewskiego. Malarz wziął udział w ekspedycji archeologicznej na tereny Pamfilii i Pizydii, zorganizowanej i sfinansowanej przez Karola Lanckorońskiego. Jej celem było zinwentaryzowanie pozostałych na tym terenie zabytków starożytnych.
Gdy Jacek Malczewski oraz dwaj uczeni zwiedzali wyspę Rodos, Lanckoroński bawił w Konstantynopolu, załatwiając u władz stosowne pozwolenia, niezbędne do prowadzenia prac. W pierwszych dniach października wszyscy członkowie wyprawy byli już w Adalii. Lanckoroński zgromadził znamienite grono uczonych, którzy nie tylko znali teren, obyczaje i język mieszkańców, lecz mieli już doświadczenie w podobnych pracach badawczych na terenach Azji Mniejszej, uczestniczyli bowiem w ekspedycjach austriackiego archeologa Ottona Benndorfa (1838–1907) na tereny Licji i Karii w latach 1881 i 1882. Felix von Luschan (1854–1924), archeolog i etnograf, profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego, był również lekarzem, a jako fotograf-amator wykonywał zdjęcia antycznych ruin, krajobrazów, architektury, a także portrety mieszkańców. Zadaniem George Niemanna (1841–1912), architekta, profesora wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych było wykonywanie planów i rysunków architektonicznych. Archeolog Eugen Petersen (1836–1919) zajmował się m.in. odczytywaniem inskrypcji. W ekspedycji wzięli udział także: fotograf Johann Georg Wassmuth (daty życia nieznane), Maurycy Hartel (1859–1905), wówczas student Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, porucznik korpusu inżynierii Knesche (imię i daty życia nieznane), którego zadaniem było rysowanie map. Prace prowadzono w Sillyonie, Perge, Aspendos i Side w Pamfilii oraz Termessos, Sagalassos, Kremnie i Selge w Pizydii. Wyprawa na północ, do Isparty i Konyi, nie miała już zapewne charakteru badawczego, a jedynie poznawczy.
Ekspedycja była ogromnym przedsięwzięciem logistycznym, którego zorganizowanie nie należało do łatwych, mimo że Karol Lanckoroński dysponował odpowiednimi funduszami. Na miejscu należało zakupić konie, wynająć zwierzęta juczne (muły), zatrudnić przewodników, kucharzy i służących. Ekspedycja wciąż napotykała na liczne przeszkody, trudności w pokonaniu terenu, opór służących i tragarzy, którzy nie chcieli podejmować się mozolnych prac. Mimo przychylności władz lokalnych nie zawsze udawało się znaleźć odpowiednią kwaterę. Rozbijano zatem namioty, a pod prowizorycznym dachem urządzano kuchnię.
Dla Jacka Malczewskiego, któremu przypadła rola kronikarza wyprawy, było to pierwsze spotkanie ze światem starożytnym. Większość jego prac ma charakter rodzajowy – są to kawalkady jeźdźców, spotkania z mieszkańcami. Artysta portretował członków ekspedycji przy pracy, w tureckiej kafanie, z wizytą u szejcha mewlewitów, podczas podróży i odpoczynku. Dwa autoportrety ukazują malarza przy pracy. Architektura czy pejzaż stanowią zwykle tło.
Część prac – zwłaszcza tych o charakterze szkicowym – powstała zapewne w czasie trwania wyprawy. Liczne noszą datę o rok późniejszą – artysta wykonywał je na podstawie szkiców, kończył rozpoczęte prace lub wykorzystywał fotografie i na ich podstawie odtwarzał miejsca i sytuacje sprzed kilku miesięcy. Często opatrywał je komentarzem na odwrocie – jego notatki odnoszą się do przedstawianych miejsc, identyfikacji osób. Czasem jednak pamięć zawodziła i malarz notował na odwrocie: „w drodze – gdzie?”. Data 1885, która widnieje na wielu pracach nie jest przypadkowa – w tym roku Karol Lanckoroński pokazał przywiezione z wyprawy anatolijskiej „trofea artystyczne” na wystawie w Österreichisches Museum für Kunst und Industrie w Wiedniu. Wśród eksponatów były także liczne prace Jacka Malczewskiego. Przechowywane w wiedeńskim pałacu Lanckorońskich, skonfiskowane wraz z całą kolekcją w czasie II wojny światowej, odzyskane w 1947 roku i przechowywane w Instytucie Sikorskiego w Londynie, w 1994 roku zostały przez Karolinę Lanckorońską podarowane do zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu.
Wydarzenia towarzyszące
WYKŁADY
10 lipca 2025 Karol Lanckoroński i Jacek Malczewski w Anatolii
prowadzenie: dr Joanna Winiewicz-Wolska
W roku 1884 Jacek Malczewski wziął udział w anatolijskiej wyprawie archeologicznej zorganizowanej przez Karola Lanckorońskiego. W towarzystwie kilku znamienitych uczonych przemierzył tereny starożytnej Pamfilii i Pizydii w poszukiwaniu śladów kultury i cywilizacji starożytnej. Towarzyszył badaczom przez blisko cztery miesiące – przyglądał się ich pracy, podziwiał krajobrazy, poznawał zwyczaje i tradycje mieszkańców. Niestrudzenie rysował i malował. Jego prace to przede wszystkim pełne humoru scenki rodzajowe, w których portretował towarzyszy wyprawy. Ta wyjątkowa kronika uzupełnia bogatą dokumentację naukową słynnej wyprawy
24 lipca 2025 Formy i granice pejzaży pamięci Jacka Malczewskiego
prowadzenie: prof. Dorota Kudelska
Wykład poświęcony będzie zmieniającej się konstrukcji pejzażu w twórczości Jacka Malczewskiego – jego formom, symbolice, granicom ich interpretacji oraz współczesnym kontekstom malarskim. Analizie poddane zostaną wyznaczniki ikonograficzne tych przestrzeni, budujących nie tylko malarską scenerię, lecz także pamięć, wyobrażenia i mity. Choć krajobrazy te nierzadko zamieszkują tajemnicze postacie, wykład skupi się przede wszystkim na samych pejzażach, interpretując je jako nośniki treści symbolicznych i tożsamościowych.
14 sierpnia 2025 Wyprawy Karola Lanckorońskiego do Azji Mniejszej – dokumentacja fotograficzna z zasobu Fototeki Lanckorońskich Polskiej Akademii Umiejętności
prowadzenie: dr Adam Korczyński
Temat wykładu stanowi dopełnienie wystawy „Jacek Malczewski w Anatolii”. Autor wykładu nakreśli początki zbioru fotografii naukowych Karola Lanckorońskiego i omówi przekazanie ich w darze Polskiej Akademii Umiejętności w 1929 roku. Następnie wskaże inspiracje badawcze Karola Lanckorońskiego w kontekście wypraw archeologicznych Otto Benndorfa oraz przybliży poszczególne ekspedycje małoazjatyckie Karola Lanckorońskiego, w tym tę, w której brali udział Jacek Malczewski i Marian Sokołowski. O ile rysunki Malczewskiego postrzegane są dzisiaj przede wszystkim jako materiały o charakterze dokumentacyjno-artystycznym, o tyle fotografie ze zbioru Karola Lanckorońskiego, pomimo upływu czasu, stanowią nadal aktualną dokumentację naukową – szczególnie interesującą dla archeologów, etnografów oraz wszystkich miłośników dawnej fotografii.
WARSZTATY DLA OSÓB Z DEMENCJĄ | 10 lipca
W roku 1884 Jacek Malczewski wziął udział w anatolijskiej wyprawie archeologicznej zorganizowanej przez Karola Lanckorońskiego. W towarzystwie kilku znamienitych uczonych przemierzył tereny starożytnej Pamfilii i Pizydii w poszukiwaniu śladów kultury i cywilizacji starożytnej. Towarzyszył badaczom przez blisko cztery miesiące – przyglądał się ich pracy, podziwiał krajobrazy, poznawał zwyczaje i tradycje mieszkańców. Niestrudzenie rysował i malował. Jego prace to przede wszystkim pełne humoru scenki rodzajowe, w których portretował towarzyszy wyprawy. Ta wyjątkowa kronika uzupełnia bogatą dokumentację naukową słynnej wyprawy.
Na zajęciach plastycznych przygotujemy elementy teatralne potrzebne do stworzenia opowieści, którą zaprezentujemy Całą rodziną.
10 lipca 2025 Karol Lanckoroński i Jacek Malczewski w Anatolii
prowadzenie: dr Joanna Winiewicz-Wolska
W roku 1884 Jacek Malczewski wziął udział w anatolijskiej wyprawie archeologicznej zorganizowanej przez Karola Lanckorońskiego. W towarzystwie kilku znamienitych uczonych przemierzył tereny starożytnej Pamfilii i Pizydii w poszukiwaniu śladów kultury i cywilizacji starożytnej. Towarzyszył badaczom przez blisko cztery miesiące – przyglądał się ich pracy, podziwiał krajobrazy, poznawał zwyczaje i tradycje mieszkańców. Niestrudzenie rysował i malował. Jego prace to przede wszystkim pełne humoru scenki rodzajowe, w których portretował towarzyszy wyprawy. Ta wyjątkowa kronika uzupełnia bogatą dokumentację naukową słynnej wyprawy
24 lipca 2025 Formy i granice pejzaży pamięci Jacka Malczewskiego
prowadzenie: prof. Dorota Kudelska
Wykład poświęcony będzie zmieniającej się konstrukcji pejzażu w twórczości Jacka Malczewskiego – jego formom, symbolice, granicom ich interpretacji oraz współczesnym kontekstom malarskim. Analizie poddane zostaną wyznaczniki ikonograficzne tych przestrzeni, budujących nie tylko malarską scenerię, lecz także pamięć, wyobrażenia i mity. Choć krajobrazy te nierzadko zamieszkują tajemnicze postacie, wykład skupi się przede wszystkim na samych pejzażach, interpretując je jako nośniki treści symbolicznych i tożsamościowych.
14 sierpnia 2025 Wyprawy Karola Lanckorońskiego do Azji Mniejszej – dokumentacja fotograficzna z zasobu Fototeki Lanckorońskich Polskiej Akademii Umiejętności
prowadzenie: dr Adam Korczyński
Temat wykładu stanowi dopełnienie wystawy „Jacek Malczewski w Anatolii”. Autor wykładu nakreśli początki zbioru fotografii naukowych Karola Lanckorońskiego i omówi przekazanie ich w darze Polskiej Akademii Umiejętności w 1929 roku. Następnie wskaże inspiracje badawcze Karola Lanckorońskiego w kontekście wypraw archeologicznych Otto Benndorfa oraz przybliży poszczególne ekspedycje małoazjatyckie Karola Lanckorońskiego, w tym tę, w której brali udział Jacek Malczewski i Marian Sokołowski. O ile rysunki Malczewskiego postrzegane są dzisiaj przede wszystkim jako materiały o charakterze dokumentacyjno-artystycznym, o tyle fotografie ze zbioru Karola Lanckorońskiego, pomimo upływu czasu, stanowią nadal aktualną dokumentację naukową – szczególnie interesującą dla archeologów, etnografów oraz wszystkich miłośników dawnej fotografii.
WARSZTATY DLA OSÓB Z DEMENCJĄ | 10 lipca
Oprowadzanie połączone z kreatywnymi warsztatami. Uczestnicy zwiedzą ekspozycję czasową prezentującą obrazy Jacka Malczewskiego z jego wyprawy do Anatolii. Następnie zainspirowani eksponatami wezmą udział w warsztatach, podczas których stworzą własne dzieła.
- wiek uczestników: od 60. roku życia
Na przykładzie wyprawy Jacka Malczewskiego do terenów dzisiejszej Turcji zastanowimy się, w jaki sposób zmieniło się podróżowanie na przestrzeni wieków.
Spotkanie warsztatowe stanie się przestrzenią do dyskusji nad różnymi formami podróżowania oraz ich wpływem na tworzenie wyobrażeń o dalekich miejscach oraz innych kulturach.
- odbiorcy: dzieci od 11 roku życia, młodzież i dorośli
Stowarzyszenie Laboratorium Działań dla Pokoju Salam Lab
Organizacja działa od 2021 roku na rzecz budowania mostów i kultury spotkania między różnymi społecznościami narodowościowymi oraz wyznaniowymi. Promuje rzetelne informacje na temat różnych kultur, mniejszości narodowych, etnicznych czy religijnych. Prowadzi działania medialne, pomocowo-interwencyjne oraz edukacyjne.
Celem stowarzyszenia jest przełamywanie stereotypów, rozbijanie czarno-białych schematów postrzegania świata i kształtowanie umiejętności krytycznego myślenia. Dział Edukacji prowadzi warsztaty edukacyjne dla nauczycieli, edukatorów i edukatorek, uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych, studentów i studentek, a także dla grup spoza środowiska szkolnego.
OPROWADZANIA KURATORSKIE | 15 czerwca, 12 lipca
OPROWADZANIA KURATORSKIE | 15 czerwca, 12 lipca
- dla kogo: młodzież i dorośli
Ruch i podróż, nowe warunki życia, zmieniające się krajobrazy, skłaniają do myślenia i notowania wrażeń na piśmie, fotografii bądź w szkicach. Historyczne opisy podróży do egzotycznych i nieznanych krain bywały początkiem ekspansji kolonialnej oraz tworzenia hierarchii rasowych i cywilizacyjnych. Spotkanie z innością prowokowało Europejczyków wielu epok do opisywania „barbarzyńskich” obyczajów napotkanych, obcych ludzi. To niechciane dziedzictwo wciąż ciąży nad podróżniczą odmianą reportażu, ale świadomość błędów historii pozwalała przekroczyć bariery poznawcze np. Ryszardowi Kapuścińskiemu. Jak pisał ten i inni klasycy gatunku, reportaż podróżniczy wymaga zarówno otwarcia umysłu jak i wielu lektur, pozwalających zrozumieć napotkany i opisywany świat. Jak więc zachować świeżość spojrzenia, ale nie popaść w wyższościowe, kolonialne stereotypy? Co wybrać jako temat relacji, jak rozmawiać z bohaterami i jakie czekają nas wyzwania etyczne? Jak notować czy robić zdjęcia, żeby nie stracić z oka tego co ukryte, mniej atrakcyjne, a jednak ważne? Jak pracować nad tekstem, żeby nie zanudzić czytelników? Jakie są granice między faktem a fikcją? Nawet dwa dni intensywnych warsztatów nie zrobią z nikogo Kapuścińskiego, ale pozwolą uniknąć wielu pułapek i staną się dobrym przygotowaniem do kolejnych wypraw. Poprowadzi je Max Cegielski, autor zarówno współczesnych jak i historycznych reportaży o Indiach, Turcji czy Azji Środkowej oraz wystaw o relacjach Polski z „Globalnym Południem”.
Max Cegielski – ur. 1975. Pisarz, dziennikarz, kurator. Autor powieści i reportaży m.in. „Masala” o Indiach, „Wielki Gracz” – podróż śladami Bronisława Grąbczewskiego czy “Oko Świata. Od Konstantynopola do Stambułu”, za którą otrzymał nagrodę imienia Beaty Pawlak. W 2023 ukazały się eseje „Kongo w Polsce. Włóczęgi z Josephem Conradem”. Członek zarządu stowarzyszenia Unia Literacka.
Autor projektów artystycznych, m.in. z Jankiem Simonem „Sklep Polsko- Indyjski/Prince Polonia” (Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Clark House Initiative w Bombaju, Trafo w Szczecinie; 2017-2018) oraz „One Man Does Not Rule a Nation” (Biennale Ljubljana, Trafo Szczecin, SCCA Tamale/FCA Akra, Belgrad 2023-2025).
Współprowadził program „Hala Odlotów” w TVP Kultura, za który otrzymał nagrodę Grand Press w roku 2015. Od marca 2024 współpracuje z radiową Trójką prowadząc audycję o polskiej literaturze „Plik Tekstowy”.
Turecki teatr cieni | 15 czerwca
Światło i cień. Czy z połączenia jednego i drugiego może powstać coś ciekawego? Ależ oczywiście! Cofniemy się w czasie o 100 lat i razem z malarzem Jackiem Malczewskim wybierzemy się wspólnie do Turcji, aby zobaczyć niezwykle wtedy popularny teatr cieni.Turecki teatr cieni | 15 czerwca
Na zajęciach plastycznych przygotujemy elementy teatralne potrzebne do stworzenia opowieści, którą zaprezentujemy Całą rodziną.
- warsztaty rodzinne, dla dzieci w wieku 7–13 lat
Partnerzy Zamku i Wystawy
Mecenas Główny Zamku Królewskiego na Wawelu
Mecenas Edukacji i Partner Strategiczny Zamku Królewskiego na Wawelu
Partner Strategiczny Zamku Królewskiego na Wawelu
Mecenas Zamku Królewskiego na Wawelu
Partner Zamku Królewskiego na Wawelu
Patroni Medialni
