Wawel Podziemny. Lapidarium

Lapidarium to „muzealny zbiór kamieni, kamiennych posagów, nagrobków, fragmentów budowli…”, prezentowany na powietrzu lub w pomieszczeniach zamkniętych (w języku łacińskim lapidarius oznacza „dotyczący kamieni”, od lapis, lapidis – „kamień”). Encyklopedyczna formuła nie wyczerpuje bogactwa treści zawartego w tym słowie.

W okresie renesansu, gdy odradzało się zainteresowanie kolekcjonerstwem, w prywatnych kolekcjach najwyżej cenione były dzieła kompletne. Fragmenty kamiennych dekoracji architektonicznych stanowiły więc jedynie uzupełnienie gromadzonych dzieł malarstwa, rzeźby, złotnictwa i ceramiki. W wieku XVIII zaczęto powoli dostrzegać związane z nimi treści historyczne i naukowe. Pierwsze muzeum, w którym zgromadzono jednorodny pod względem charakteru zbiór kamiennych elementów, powstało w Weronie. Wraz z nowym nurtem romantyczno-sentymentalnym w kulturze europejskiej fragmenty detali architektonicznych i kamienny wystrój budowli zyskują nowe treści. Emocjonalno-estetyczne walory „ułomków” wykorzystywane były do wkomponowania w parkach sztucznych ruin. Wiek XIX to czas wielkich odkryć archeologicznych. Pozyskane w wyniku eksploracji ogromne ilości fragmentów dawnej kamieniarki tworzą wielkie kolekcje muzealne. W pobliżu wykopalisk powstają muzea i specjalne ekspozycje muzealno-archeologiczne. We współczesnych placówkach poświęconych historii architektury również przewiduje się miejsce dla zbiorów lapidarialnych.

Wawelskie lapidarium ma długą i burzliwą historię. Jego początki są nierozerwalnie związane z odzyskiwaniem Wawelu z rąk austriackich. Tomasz Pryliński (1847–1895), autor projektu odnowienia zamku królewskiego, doceniał naukową i konserwatorską rolę „ułomków architektonicznych”. W latach 1880–1882 przeprowadził wykopaliska przed północną i wschodnią elewacją pałacu królewskiego, których efektem był pokaźny zbiór detali architektonicznych. Fragmenty te umożliwiły mu rekonstrukcję elementów wystroju architektonicznego pałacu usuniętych w czasie adaptacji rezydencji królów polskich na koszary. Detale pozyskane przez Prylińskiego umieszczono w szopie pełniącej rolę prowizorycznego magazynu, która nie zabezpieczała jednak w sposób właściwy cennego zbioru. Zabiegi związane ze zorganizowaniem bardziej odpowiednich pomieszczeń trwały długo. W tym czasie doszło do znacznego rozproszenia kolekcji. W 1894 roku odnotowano już tylko dziewięćdziesiąt fragmentów z liczącego początkowo 478 pozycji zbioru. Austriaccy żołnierze bezceremonialnie używali mniejszych kamieni do szlifowania posadzek, a większe rozbijali i wykorzystywali jako budulec przy wznoszeniu nowych obiektów koszarowych.

W wyniku prac restauracyjnych prowadzonych przed rokiem 1939 pod kierunkiem Zygmunta Hendla (1862–1929) i Adolfa Szyszko-Bohusza (1883–1948) wawelskie lapidarium zostało znacznie wzbogacone. Na gromadzenie i przechowywanie zbiorów przeznaczone zostały pomieszczenia pierwszego piętra nad stajniami królewskimi. Niestety w czasie okupacji hitlerowskiej większość zabytków uległa zniszczeniu. Przetrwała tylko niewielka kolekcja licząca ledwie 164 obiekty.

Dzisiaj, dzięki trwającym nieprzerwanie od okresu powojennego pracom konserwatorsko-restauracyjnym wzbogacającym kolekcję, zbiór liczy ponad trzy tysiące obiektów.

Ekspozycja nowożytnych detali architektonicznych mieści się we wschodnim skrzydle pałacu królewskiego. Wypełnia historyczne przestrzenie renesansowych piwnic i jest integralnie powiązana z częścią eskpozycji Wawel Zaginiony. Podziemny rezerwat architektoniczny stanowi ciąg historycznych pomieszczeń powstałych w pierwszej ćwierci XVI wieku. Biegnące w amfiladzie, przykryte ceglanymi sklepieniami kolebkowymi, wzniesiono je przy użyciu wielu elementów kamiennych pochodzących z rozbiórki pałacu gotyckiego. Profile detali architektonicznych użytych wtórnie jako budulec najniższej kondygnacji nowego gmachu widoczne są w ścianach pomieszczeń, co daje niezwykły efekt estetyczny i ekspozycyjny. Są to lapides viventes – żywe kamienie. Ponadto w pomieszczeniach piwnicznych przetrwały czytelne ślady wcześniejszych budowli i urządzeń gotyckiego zamku – dolna część wieży Jordanka czy studnia pałacowa. Elementy te stanowią część narracji ekspozycyjnej odnoszącej do średniowiecznej zabudowy zamku górnego i jako świadkowie przeszłości przemawiają do nas mową kamieni.

Kamienne budowle na wzgórzu wawelskim powstawały od przełomu stuleci X i XI. Cenny materiał z rozbieranych starszych budowli był wykorzystywany przy wznoszeniu nowych gmachów. Praktykę tę stosowano w całej długiej historii murowanej zabudowy w obrębie wzgórza. Pozyskiwanie, zabezpieczanie, inwentaryzacja i opracowywanie zbioru stanowią podstawowy cel działalności Lapidarium Zamku Królewskiego na Wawelu. Magazyn studialny, w którym udostępniamy „kamienne skarby”, to ekspozycja łącząca elementy autentyzmu wnętrz wawelskich z prawdą przechowywanego w nim zbioru.