Badania ogrodów

Prace konserwatorskie na terenie dawnych ogrodów objęto nadzorem działu archeologii w 1999 roku.

W roku 1999 dział archeologii Zamku Królewskiego objął nadzorem (Zbigniew Pianowski, Janusz Firlet) prace konserwatorskie, podjęte na obszarze przed wschodnią elewacją pałacu na Wawelu. Teren ten, ukształtowany obecnie w formie dwu tarasów, zajmowały w okresie od XVI do XVIII wieku Ogrody Królewskie.

Prace ziemne, obniżające poziom tarasu górnego, doprowadziły do pierwszych odkryć – fragmentów renesansowych schodów przy elewacji pałacu, a także muru oporowego tarasu. W ścianie pałacu ujawniono wyloty szesnastowiecznych latryn; pojawiły się tu także nieznane elementy rezydencji gotyckiej.

Fot. 1. Górny taras Ogrodów Królewskich, z odsłoniętą częścią ścieżek renesansowych
(fot. Janusz Firlet)

Dalsze badania ujawniły odcinki regularnie rozplanowanych chodników ceglanych i prostokątnych kwater ziemnych, w północnej partii tarasu. Rachunki budowy pałacu informowały, iż kompozycja ogrodowa sub turri Jordanka i ante fontem (studnia w piwnicy) powstała w 1541 roku.

Fot. 2. Ceglane chodniki i kwatery ziemne przy elewacji pałacu
(fot. Janusz Firlet)

Systematyczne badania dolnego tarasu ogrodów rozpoczęto w 2002 roku. Przy południowej kurtynie muru obwodowego odsłonięto części fundamentu renesansowej budowli, sytuowanej w południowo-wschodnim narożu tarasu. Między ścianą budowli a murami obwodowymi odkryto drogę z nawierzchnią ułożoną z cegły „palcówki”, jeszcze w XVI wieku naprawioną brukiem kamiennym w narożu ogrodów.

Fot. 3. Dolny taras, droga ceglana i bruk kamienny przy murze obwodowym
(fot. Janusz Firlet)

Dalsze wykopaliska (lata 2003–2006), odsłoniły pozostałą część fundamentów prostokątnej (wymiary ok. 8 × 25 m) budowli murowanej, usytuowanej wzdłuż osi wschód–zachód, o wnętrzu podzielonym na kwadratowe pomieszczenia, z kilkoma poziomami użytkowania. Renesansowa budowla pełniła funkcje ogrodowe – może był to ozdobny pawilon, opisywany w źródłach szesnastowiecznych jako „Raj”.

Fot. 4. Fundamenty budowli ogrodowej
(fot. Janusz Firlet)

W pobliżu budowli odkryto zespół detali architektonicznych – fragmenty tympanonów, archiwolt, pilastrów z wyszukaną dekoracją rzeźbiarską) [fot. 5]. Poddany konserwacji detal (obecnie na wystawie Wawel Zaginiony) może pochodzić z demolacji wnętrz pałacu lub – co bardziej prawdopodobne – stanowić wyposażenie opisywanych w źródłach obiektów ogrodowych. Układ dwupoziomowych ogrodów łączył (odkryty częściowo) trakt komunikacyjny, zmierzający od portalu z gankiem w elewacji pałacu do bramy zamkowej w murze obwodowym. Tym zdobionym architektonicznie obejściem, obok budowli ogrodowej, noszono schorowanego Zygmunta Starego do królewskiej łaźni z ogrodem u stóp zamku.

Fot. 5. Detale renesansowe przy fundamencie budowli
(fot. Janusz Firlet)

Wzmianki źródłowe o istnieniu ogrodów wawelskich i odkrycie na tarasie górnym fragmentów królewskiego ogrodu stały się podstawą do odtworzenia założenia ogrodowego.
Ogrody usytuowane są pomiędzy elewacją wschodnią zamku a zewnętrznym obwodem fortyfikacji. Wieloletnie badania, zwłaszcza historyczne i archeologiczne, pozwoliły na przywrócenie ogrodów (koncepcje Katarzyna Żółciak, dr hab. inż. arch. Agata Zachariasz, arch. Jarosław Żółciak ) jako dopełnienia renesansowej rezydencji. Udostępniono je do zwiedzania w czerwcu 2015 roku.

Lokalizacja założenia ogrodowego: taras górny (kolor czerwony), taras dolny (kolor niebieski), winnice (kolor żółty).

Odkryte relikty królewskiego ogrodu pozwoliły zrekonstruować na części tarasu układ ceglanych ścieżek i regularnych rabat. Wzmianki historyczne, z których wynika istnienie „skrzyń” w ogrodach wawelskich, stały się inspiracją do zastosowania często spotykanych w tamtym czasie rabat podwyższonych, w których prezentowano kolekcje roślin. Dla pozostałych części tarasu, na których ślady ogrodu się nie zachowały, zaprojektowano inny sposób urządzenia pozostający w zgodzie z wiedzą o ogrodach renesansowych. Są to proste partery ornamentowe oraz łąka kwietna z trejażem.

Pierwotny klimat ogrodu przypominają odpowiednio dobrane rośliny i sposób ich nasadzenia. Zastosowano między innymi: bukszpan zarysowujący partery ornamentowe, kocimiętkę, lawendę, rutę, margerytki, tojady, malwy, bylice, bazylię, rozmaryn, marzankę, różę francuską (Rosa gallica 'Officinalis'), znaną już przed rokiem 1310. Elementy architektury ogrodowej wykonano w oparciu o ikonografię z XV i XVI wieku. Cegła posadzki była formowana tradycyjnie, a jej układ w części zrekonstruowanej jest tożsamy z oryginalnym, odkrytym w trakcie badań. Do wykonania wyposażenia użyto drewna dębowego, a do łączenia konstrukcji – łyka, dybli i kołków drewnianych; podobnie postąpiono na tarasie dolnym i w winnicach.

Na wynikach badań archeologicznych oparto zrąb układu, to jest przebieg ceglanej ścieżki i odniesienie do zarysu fundamentów budowli (w południowej części tarasu). W związku z brakiem dostatecznych informacji historycznych w pozostałym zakresie ogród ten nie jest rekonstrukcją dawnego wawelskiego założenia, lecz kreacją, nawiązującą do ogrodów z wieku XVI i początku wieku XVII (w tym polskich).

Zastosowana zieleń ma na celu ukazanie rodzaju uprawianych wówczas roślin, z wykorzystaniem także współcześnie stosowanych analogicznych gatunków.

Część południowa – na miejscu dawnej budowli.
Do zarysu fundamentów nawiązuje przebieg drewnianej balustrady. Wewnątrz niej znajdują się altana oraz partery rabatowe o charakterze kwiatowo-ziołowym, będące wspomnieniem „ogrodu łaźni”. Skrzyżowania alejek akcentowane są przez ustawione na postumentach donice z bukszpanem o formach topiarycznych. Roślinność parterów rabatowych to między innymi: lawenda, tymianek, bazylia, majeranek, rozmaryn, marzanka, lilia biała, piwonia, szałwia,goździk, nagietek, róża stulistna, róża francuska 'Splendens'.

Część środkowa – partery ornamentowe
Rysunek geometryczny parterów przedstawia wzory nawiązujące do form stosowanych w okresie renesansu. Zarysy utworzone są z bukszpanu, a wypełniają je między innymi: nagietki, goździki, lawendy, gomfreny, santoliny, złocienie maruna, bazylie, ożanki. Formowany hyzop stanowi akcent w narożnikach.

Część północna – sad
Sad w okresie renesansu był często traktowany jako ogród ozdobny. Na Wawelu zastosowano charakterystyczną dla epoki zasadę wyodrębnienia kwater sadu żywopłotami z róż i drewnianymi ogrodzeniami trejażowymi. Znajduje się tu altana o kolistym kształcie, będąca przypomnieniem altany wzmiankowanej w wieku XVI. Wzór ław darniowych zaczerpnięto z dawnych rycin i obrazów.

Obecne lokalizacje winnic są symbolicznym wspomnieniem udokumentowanej historycznej tradycji uprawy winorośli na wzgórzu wawelskim. Prowadzenie winorośli z użyciem architektury trejażowej oraz palików oparto na szesnastowiecznych opisach, ilustrowanych rycinami. Winoroślom towarzyszą róże (w tym damasceńska), lawenda, wiciokrzew.

W wawelskich ogrodach.

"Dom bez ogrodów uznałbym nie za dom, lecz za ponure więzienie”
Francesco Grapaldi, 1506.
W oparciu o studia i badania: Katarzyny Żółciak, Jadwigi Gwizdałówny, Marcina Fabiańskigo, Janusza Firleta, Zbigniewa Pianowskiego

Część I.

Część II.
Co rośnie w ogrodach? Jak wyglądają dziś? Zapraszamy wraz z Katarzyną Żółciak na spacer.

Część III.