Reprezentacyjne Komnaty Królewskie
Główna ekspozycja wnętrz zamkowych obejmuje reprezentacyjne sale na II piętrze pałacu (obecnie udostępniono do zwiedzania 10 sal).
Najcenniejszym elementem ekspozycji renesansowych komnat, jedynym zachowanym z ich pierwotnego wystroju, są arrasy, utkane w Brukseli na zamówienie Zygmunta Augusta w 3. ćwierci w. XVI, o tematyce biblijnej, bądź z ornamentem groteskowym oraz z herbami Polski i Litwy. Są tu również dużej wartości artystycznej obrazy i meble włoskie, głównie toskańskie, z w. XVI oraz portrety polskich monarchów.
Piętro pełniące funkcje oficjalne, zwane piano nobile, lokowano najczęściej na pierwszym piętrze pałacu, jednak w zamku wawelskim mieści się ono na piętrze drugim. Komnaty, znacznie wyższe i obszerniejsze w stosunku do sal niższych kondygnacji, służyły celom reprezentacyjnym. Tutaj odbywały się posiedzenia sejmu i senatu, królewskie audiencje i uroczystości weselne oraz bale. Po katastrofalnym pożarze w roku 1595 część skrzydła wschodniego oraz skrzydło północne renesansowego pałacu Jagiellonów zostały przebudowane w stylu wczesnego baroku. Prace te Zygmunt III zlecił architektowi Janowi Trevano. Konsekwentnie ta część pałacu posiada obecnie wyposażenie barokowe.
Najcenniejszym elementem ekspozycji renesansowych komnat, jedynym zachowanym z ich pierwotnego wystroju, są arrasy, utkane w Brukseli na zamówienie Zygmunta Augusta w 3. ćwierci w. XVI, o tematyce biblijnej, bądź z ornamentem groteskowym oraz z herbami Polski i Litwy. Są tu również dużej wartości artystycznej obrazy i meble włoskie, głównie toskańskie, z w. XVI oraz portrety polskich monarchów.
Piętro pełniące funkcje oficjalne, zwane piano nobile, lokowano najczęściej na pierwszym piętrze pałacu, jednak w zamku wawelskim mieści się ono na piętrze drugim. Komnaty, znacznie wyższe i obszerniejsze w stosunku do sal niższych kondygnacji, służyły celom reprezentacyjnym. Tutaj odbywały się posiedzenia sejmu i senatu, królewskie audiencje i uroczystości weselne oraz bale. Po katastrofalnym pożarze w roku 1595 część skrzydła wschodniego oraz skrzydło północne renesansowego pałacu Jagiellonów zostały przebudowane w stylu wczesnego baroku. Prace te Zygmunt III zlecił architektowi Janowi Trevano. Konsekwentnie ta część pałacu posiada obecnie wyposażenie barokowe.
Pseudobarokowe stropy, z okresu międzywojennego, są wypełnione plafonami znanych i cenionych ówczesnych polskich malarzy – kolorystów, ściany zaś pokrywają kurdybany z w. XVIII, pochodzące z zamku króla Augusta III w Moritzburgu koło Drezna. W wieży, zw. Zygmunta III, znajduje się tzw. Gabinet holenderski, z obrazami szkół niderlandzkich. W wyposażeniu tej części zamku dominują portrety polskich królów i członków ich rodzin oraz polskie obrazy historyczne.
Wnętrza między schodami Senatorskimi i Poselskimi zostały zniszczone przez pożar w r. 1702. Te, jak i pozostałe pomieszczenia znacznie przerobili Austriacy w w. XIX, stąd obecne obramienia drzwi (w renesansowej części) i stropy są późniejsze, z okresu międzywojennego w. XX.
Sala Turniejowa
Zapewne tutaj miały miejsce posiedzenia rady królewskiej. Komnata, nakryta stropem kasetonowym, zawdzięcza swą nazwę tematyce fryzu podstropowego, namalowanego w 4. dekadzie wieku XVI przez Hansa Dürera, brata słynnego Albrechta, i pochodzącego z Wrocławia Antoniego Wiedta. Renesansowe wyposażenie sali stanowią włoskie kredensy i skrzynie, krzesła z poręczami w typie włoskich poltrone, a także sycylijskie wazy majolikowe. Osiemnastowieczny piec kaflowy pochodzi z pałacu w Wiśniowcu i został przeniesiony na Wawel w czasie prac restauratorskich na początku XX wieku.
Sień Pod Przeglądem Wojsk
Dawna sień, do której wchodzono z krużganków. Stąd prowadziło wejście do gabinetu w Jordance, sąsiednich sal reprezentacyjnych oraz wewnętrznej klatki schodowej prowadzącej do ogrodów. Renesansowy fryz podstropowy, któremu sala zawdzięcza nazwę, przedstawia paradę wojskową; jego autorem był pochodzący z Wrocławia malarz Antoni Wiedt. Na szczególną uwagę zasługują portrety króla Zygmunta I i jego córki Anny Jagiellonki, wizerunek Gian Giacoma Caraglia, nadwornego złotnika i płatnerza króla Zygmunta Augusta, a także tapiserie z kolekcji tego władcy.
Gabinet w wieży Jordance
Pomieszczenie w gotyckiej wieży obronnej zwanej Jordanką, nadbudowanej w XVI wieku. W gablotach zgromadzone zostały dwa zespoły cennych renesansowych majolik, czyli ceramiki fajansowej pochodzącej z Włoch.
Sala Poselska
Jedna z dwóch największych komnat pałacu, zwana także Pod Głowami. Tutaj odbywały się obrady sejmów, w wieku XVI służyła też jako sala tronowa i audiencjonalna oraz sądowa. W drugiej połowie tego stulecia pełniła funkcję sali tanecznej, między innymi podczas uroczystości koronacyjnych Henryka Walezego i weselnych Zygmunta III. Nazwę Pod Głowami zawdzięcza wyjątkowej dekoracji stropu, którego kasetony zdobi trzydzieści realistycznie rzeźbionych głów (pierwotnie było ich 193), wykonanych około roku 1540 przez wrocławskich mistrzów Sebastiana Tauerbacha i Hansa Snycerza.
Z tego samego czasu pochodzi podstropowy fryz malowany przez Dionizego Stubę, ilustrujący Historię życia ludzkiego – antyczny traktat przypisywany Kebesowi.
Sala Pod Zodiakiem
W XVI wieku była częścią apartamentu przeznaczonego dla królewskich gości. Swą obecną nazwę zawdzięcza podstropowemu fryzowi autorstwa Leonarda Pękalskiego z roku 1929 na którym przedstawiono znaki zodiaku. Wiadomo, że wcześniejszy, renesansowy fryz był dziełem Hansa Dürera. Na urządzenie sali składają się brukselskie arrasy oraz włoskie skrzynie, na których ustawiono miedziane wanienki – chłodziarki do wina.
Sala Pod Planetami
Komnata zawdzięcza obecną nazwę personifikacjom planet przedstawionym na fryzie podstropowym, namalowanym w roku 1929 przez Leonarda Pękalskiego.
Sień Bitwy pod Orszą
Dostępna z krużganków sień, prowadząca do królewskich apartamentów w wieży Duńskiej i sal w skrzydle północnym zamku. Obecna nazwa pomieszczenia nawiązuje do malowanego w roku 1929 fryzu podstropowego autorstwa Leonarda Pękalskiego, przedstawiającego zwycięstwo wojsk polsko-litewskich w bitwie pod Orszą w roku 1514. W sali dominuje monumentalny obraz Bitwa pod Lepanto pędzla Tomasza Dolabelli, nadwornego malarza Zygmunta III. Pozostałe obrazy – oficjalne przedstawienia ważnych osobistości dawnej Rzeczypospolitej – są znakomitymi przykładami staropolskiego malarstwa portretowego.
Gabinet Kolekcjonera
Urządzenie sali, nawiązujące do historycznych gabinetów kolekcjonerskich zwanych kunstkamerami (niem. Kunstkammer), przypomina o kolekcjonerskiej pasji polskich królów z dynastii Wazów: Zygmunta III i jego syna Władysława IV. Obicia ścian z barwionych, tłoczonych skór zwanych w Polsce kurdybanami, stanowią tło dla dzieł sztuki oraz tradycyjnie gromadzonych w takich miejscach osobliwości przyrodniczych.
Sala Pod Ptakami
W XVI wieku komnata pełniła funkcję sali tronowej i audiencjonalnej, do czego nawiązuje umieszczone na podeście krzesło. Po pożarze roku 1595 została przebudowana – z tego okresu pochodzi monumentalny kominek z herbami Polski i dynastii Wazów (Snopek), wykonany przez Ambrożego Meazziego. Wiadomo,
że w tym samym czasie, około roku 1600, pomieszczenie to zdobiły metalowe ptaki zawieszone u stropu, stąd nazwa, do której dziś nawiązują ptaki namalowane na fryzie obiegającym salę. Oryginalne stropowe obrazy Tomasza Dolabelli przepadły w pożarze w roku 1702. Obecne malowidła są dziełem Felicjana Szczęsnego Kowarskiego z 1929 roku.
że w tym samym czasie, około roku 1600, pomieszczenie to zdobiły metalowe ptaki zawieszone u stropu, stąd nazwa, do której dziś nawiązują ptaki namalowane na fryzie obiegającym salę. Oryginalne stropowe obrazy Tomasza Dolabelli przepadły w pożarze w roku 1702. Obecne malowidła są dziełem Felicjana Szczęsnego Kowarskiego z 1929 roku.
Kaplica
Prywatna kaplica królewska wzniesiona przez Jana Trevano w roku 1602 dla Zygmunta III. W jej wnętrzu zachowały się barokowe stiuki, uzupełnione dekoracją malarską Józefa Pankiewicza ukończoną w roku 1931. Retabulum ołtarzowe w formie tryptyku, z przedstawieniem Świętej Trójcy, pochodzi z krakowskiego kościoła Dominikanek na Gródku.
Gabinet Holenderski
Niewielki gabinet w wieży Zygmunta III zachował dekorację stiukową sklepienia oraz posadzkę z początku wieku XVII. Zgromadzona tutaj kolekcja obrazów nawiązuje do upodobań kolekcjonerskich królów Polski pochodzących z dynastii Wazów. Ściany przedsionka obite zostały osiemnastowieczną skórą tłoczoną i barwioną zwaną kurdybanem.
Sień za salą Pod Ptakami
Pierwotnie, w latach trzydziestych XVI wieku, pomieszczenie służyło być może sekretarzom Zygmunta I Starego, którzy mogli korzystać z przyległej, wewnętrznej klatki schodowej, łączącej sień z kancelarią królewską w skarbcu na parterze zamku. Pod koniec XVI wieku sień należała do apartamentu królowej Anny Austriaczki oraz jej syna królewicza Władysława.
Plafony, zrekonstruowane podczas konserwacji zamku w okresie międzywojennym, ozdobiono obrazami autorstwa Lucjana Adwentowicza.
Plafony, zrekonstruowane podczas konserwacji zamku w okresie międzywojennym, ozdobiono obrazami autorstwa Lucjana Adwentowicza.
Sala Pod Orłem
W XVI wieku określana jako izba wielka (stuba magna), w której odbywały się sądy królewskie. W czasie uroczystości ślubnych króla Zygmunta I i Bony Sforzy służyła jako paradna sypialnia królewska. Po 1595 roku otrzymała nowy strop z okazałym rzeźbionym Orłem, który spłonął w roku 1702. Dzisiejszy strop wypełniają malowidła Leonarda Pękalskiego z lat 1933–1934, przedstawiające m.in. Józefa Piłsudskiego na czele Legionów.
W tej sali jest eksponowany obraz ze zbiorów Lwowskiego Muzeum Historycznego – Stanisław Żółkiewski przedstawia królowi Zygmuntowi III i królewiczowi Władysławowi na sejmie w roku 1611 pojmanych carów Szujskich.
Obraz jest zapewne kopią dzieła autorstwa malarza nadwornego Wazów Tomasza Dolabelli, które zdobiło niegdyś plafon jednej z sal Zamku Królewskiego w Warszawie. Ilustruje epizod o doniosłym znaczeniu politycznym z okresu wojen polsko-moskiewskich (1609–1619) – dnia 29 października 1611 roku. Po zwycięskiej bitwie pod Kłuszynem (4 czerwca 1610 roku) i po zdobyciu Moskwy, hetman Stanisław Żółkiewski odbył tryumfalny wjazd do Warszawy. Jego częścią była prezentacja wziętych do niewoli: cara Wasyla IV Szujskiego i jego braci – Dymitra, głównodowodzącego wojskami moskiewskimi, oraz Iwana.
To wydarzenie, nazwane w późniejszej historiografii hołdem carów Szujskich, zostało utrwalone zarówno na płótnie, jak też w grafice. Prezentowany obraz, datowany na wiek XVII, pochodzi z rezydencji Sanguszków w Podhorcach, dokąd trafił w 1872 roku z Zasławia, przewieziony tam przez Eustachego Sanguszkę. Autorstwo dzieła przypisywano malarzowi z kręgu Tomasza Dolabelli – poziomem wykonania w partiach najlepiej zachowanych odbiega od własnoręcznych dzieł weneckiego mistrza. Jego graficzna wersja – prezentujący ten sam schemat kompozycyjny miedzioryt Tomasza Makowskiego (ur. między 1562–1575, zm. 1630) – znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.
Warto zwrócić uwagę, że w 1872 roku, w trakcie zabiegów renowatorskich wykonanych przez Jana Kantego Lorenowicza, obraz został niemal całkowicie przemalowany, czego efektem była zmiana wielu elementów jego oryginalnej kompozycji.
Podczas gruntownej konserwacji, przeprowadzonej w latach 2011–2013 w pracowni konserwatorskiej Zamku Królewskiego na Wawelu, usunięto dziewiętnastowieczne przemalowania, odsłaniając siedemnastowieczną warstwę malowidła, co pozwoliło na rekonstrukcję jego pierwotnego wyglądu.
Sień przed salą Senatorską
Ramowe stropy zdobią obrazy Józefa Jaremy i współpracowników z lat trzydziestych wieku XX. Urządzenie sali stanowią włoskie fotele oraz skrzynia. Zgromadzone w pomieszczeniu obrazy odnoszą się do dziejów Rzeczypospolitej wieku XVII.
Sala Senatorska
Największa, reprezentacyjna sala zamku, określana w źródłach jako aula superior lub stuba magna. Odbywały się w niej posiedzenia senatu, inauguracje obrad sejmu i ważne ceremonie państwowe. Urządzano tu także tańce i widowiska teatralne w czasie wesel królewskich – po raz pierwszy z okazji zaślubin Zygmunta I i Bony (1518). Muzyczny ganek dobudowano w roku 1592. Wyjście prowadzi na jedną z dwóch paradnych klatek schodowych pałacu, zwaną Senatorską lub Królewską.
1. Sień klatki schodowej Poselskiej
2. Sala Turniejowa
3. Sień Pod Przeglądem Wojsk
4. Gabinet w wieży Jordance
5. Sala Poselska
6. Sala Pod Zodiakiem
7. Sala pod Planetami
8. Sień Bitwy pod Orszą
9. Gabinet kolekcjonera
10. Czerwony Gabinet
11. Sala Pod Ptakami
12. Kaplica
13. Gabinet Holenderski
14. Sień za Salą pod Ptakami
15. Sala pod Orłem
16. Sień przed salą Senatorską
17. Sala Senatorska