JWW: Trudne pytanie. Co to znaczy unikatowy? Unikatowe jest każde dzieło sztuki, które istnieje w jednym jedynym egzemplarzu. A tak jest z obrazami – banalny jest przykład Giocondy Leonarda da Vinci w Luwrze czy naszej Damy z gronostajem tegoż malarza. Idąc tym tropem można powiedzieć, że większość dzieł malarstwa (bo oczywiście nie wszystkie – nie kopie i repliki czy naśladownictwa) to dzieła unikatowe. Unikatowe są dzieła artystów, których dorobek, dziś już dokładnie rozpoznany, jest niewielki, jak Hieronim Bosch czy Jan Vermeer van Delft (przypisuje się im jedynie nieco ponad 30 obrazów). Wracając do naszej sytuacji w Polsce – wojny i grabieże znacznie uszczupliły nasz stan posiadania. Unikatowe będzie więc każde dzieło, które jest związane z naszą historią, np. portrety królewskie, zwłaszcza Jagiellonów czy Wazów. 

W zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu jest wiele obrazów, uznawanych za szczególnie cenne, można powiedzieć: wyjątkowe – i nie mam tu na myśli wyłącznie ich  ceny rynkowej. Wymieniłabym zatem Anioła sieneńczyka Simone Martiniego – jednego z najsłynniejszych malarzy włoskich, Jowisza malującego motyle Dossa Dossiego ze względu na mistrzostwo wykonania, erudycyjny temat i osobę zleceniodawcy (był nim Alfons d’Este z Ferrary) – jedno z najważniejszych dzieł tego malarza. Obrazy takie niezwykle rzadko pojawiają się na rynku sztuki – dlatego są unikatowe. Do tej samej kategorii należy sygnowany i datowany Portret mężczyzny Govaerta Flincka, malarza z kręgu Rembrandta. Unikatowa jest Madonna w płaszczu opiekuńczym Giovanniego da Gaeta, bo stanowi ważne dzieło w rekonstruowanym dorobku malarza, o którym milczą dotychczas znane źródła (obrazowi poświęciliśmy niedawno osobne wydawnictwo). Unikatowy jest „Portret Gian Giacoma Caraglia” – złotnika Zygmunta Augusta, namalowany zapewne w Wenecji przez Parisa Bordone. Caraglio był związany z dworem królewskim, a portret zawiera szereg symbolicznych odniesień do polskiego monarchy. Ale to jest mój osobisty pogląd. Każdy może znaleźć dzieło, które w jego indywidualnym odczuciu będzie unikatowe. 

JWW: Na ukształtowanie się zainteresowań Karola Lanckorońskiego miał największy wpływ jego nauczyciel i mentor, a potem długoletni przyjaciel Wilhelm von Hartel, profesor filologii klasycznej na uniwersytecie wiedeńskim, w latach 1900-1905 minister wyznań i oświaty w rządzie Austro-Węgier. Relacja uczeń-nauczyciel przekształciła się z czasem w przyjaźń. Hartel otworzył oczy młodego Karola na świat antyku – literaturę i sztukę starożytnej Grecji i Rzymu, a Homer stał się jednym z jego ulubionych autorów; czytał też Tacyta i Horacego.

Drugą ważną w jego życiu osobą, był pisarz i dyplomata, znawca kultury antycznej, Aleksander von Warsberg – zachęcał młodego Karola do pisania, umiejętnie dobierał mu lektury. Italią i jej sztuką Lanckoroński zainteresował się zapewne pod wpływem Adolfa Exnera, profesora prawa rzymskiego, miłośnika nie tylko antyku, ale też kultury włoskiej. Włochy stały się drugą ojczyzną Lanckorońskiego – ojczyzną z wyboru. We Włoszech osiedli się po II wojnie także Karolina Lanckorońska. Nie mogąc wrócić do Polski, do Rozdołu i Komarna, wybrała Rzym.

JWW: Karolina Lanckorońska studiowała historię sztuki na uniwersytecie wiedeńskim pod kierunkiem Maxa Dvořáka i Juliusza von Schlossera – a było to w czasie, kiedy jeszcze nie spotykano na ulicy panien z arystokratycznych rodzin, które – tak jak ona – z teczką pod pachą jeździły tramwajem na uniwersyteckie wykłady.

JWW: Trudne pytanie. Chyba niewielki obrazek Mariotta Albertinellego, przedstawiający młodą damę z jednorożcem. Kobieta o rozwianych włosach, które przypominają modelki Sandra Botticellego, trzyma w dłoni grzebień, którym ma zamiar czesać opartego o jej kolana jednorożca. To fantastyczne zwierzę, opisane w słynnym „Fizjologu”, greckim traktacie zawierającym opisy i symbolikę zwierząt (datowanym na II-IV wiek) budziło fascynację od średniowiecza po czasy Kartezjusza. Na naszym obrazie jest zapewne symbolem czystości i dziewictwa.

JWW: Margarethe (Małgorzata) von Lichnovsky pochodziła z śląsko-morawsko-niemieckiej rodziny arystokratycznej Lichnovskich, której siedzibą rodową  był Grätz (dzisiejszy Hradec koło Opawy, niem. Troppau). Była to rodzina wielce dla kultury zasłużona: jej pradziad Karl Lichnovsky był mecenasem Ludwiga van Beethovena (kompozytor zadedykował mu jedną z sonat); dziadek Eduard, historyk, to autor monumentalnej „Historii Domu Habsburskiego”. Brat Małgorzaty, czyli wuj Karoliny, Karl Max Lichnovsky to dyplomata, był w latach przed I wojną światową (1912-1914) niemieckim ambasadorem w Londynie. Jego żona, znana pisarka Mechtilde von Arco-Zinneberg (nota benepra- pra- prawnuczka cesarzowej Marii Teresy!), utrzymywała szerokie kontakty towarzyskie z ówczesną elitą kulturalną, a do kręgu jej przyjaciół i znajomych  należeli nie tylko pisarze, lecz także malarze ekspresjoniści. Czym Karol Lanckoroński, miłośnik  kultury starożytnej, Włoch i Quattrocenta, chyba zachwycony nie był..

JWW: Jest to bardzo małe pomieszczenie w gotyckiej wieży Jordance; obrazy, głównie niewielkich rozmiarów, wszystkie na drewnie,  wiszą w zasięgu ręki, co stwarza niebezpieczeństwo, że przy dużej ilości zwiedzających trudno byłoby zapobiec zniszczeniu, jeśli ktoś przypadkiem miałby złą wolę lub skłonność do niemądrych ”żartów”. Duże wahania temperatury i wilgotności w czasie, gdy w tak małym pomieszczeniu przebywa spora ilość osób, są szkodliwe dla drewna, powodując jego  odkształcanie, a w konsekwencji niszczenie warstwy malarskiej. Dopiero odpowiednie zabezpieczenie obrazów oraz regulacja warunków klimatycznych umożliwiły otwarcie gabinetu w Jordance dla zwiedzających. Konieczne jest jednak stałe monitorowanie sytuacji, by dzieła, które przetrwały już 600 lat, przetrwały dalsze stulecia.

JWW: Franciszka była rzymianką, żyła pod koniec XIV i w 1. połowie w. XV; mieszkała wraz z mężem, Lorenzem Ponziani (została wydana za mąż gdy miała 12 lat) w pałacu w dzielnicy Trastevere. Miała sześcioro dzieci, z których dwoje zmarło podczas epidemii. Hagiografowie piszą, że wcześnie przejawiała skłonność do życia zakonnego. Gdy Rzym pustoszyła dżuma, opiekowała się chorymi, dla których przeznaczyła część swojego pałacu. Po śmierci męża założyła zakon oblatek Maryi, związany z klasztorem oliwetanów, przy kościele Santa Maria Nova na Forum Romanum. Zakonnice, pochodzące z zamożnych rzymskich rodzin, opiekowały się tam chorymi. Kanonizował ją papież Paweł V w roku 1608. Obraz jest przypisywany Liberale da Verona, malarzowi czynnemu na przełomie w. XV i XVI. Obraz powstał zatem niemal sto lat przed jej kanonizacją i jest dowodem kultu, jakim otaczano Franciszkę wkrótce po jej śmierci.

JWW: Rysunki i akwarele Jacka Malczewskiego znajdują się w muzealnym magazynie na Wawelu. Ponieważ są bardzo wrażliwe na światło, nie mogą być w stałej ekspozycji. Obecnie niemal wszystkie zostały poddane konserwacji; być może w ciągu najbliższych lat uda się zorganizować wystawę. Tym bardziej, że dość dobrze jest już opracowana historia ekspedycji archeologicznej do Pamfilii i Pizydii w roku 1884, której epizody Malczewski utrwalił na swoich akwarelach. W języku polskim (przetłumaczone z języka niemieckiego) ukazały  się dzienniki podróży, które Lanckoroński spisywał podczas tej wyprawy (wyd. Wiedeń 2015). Profesor Hubert Szemethy  z Uniwersytetu Wiedeńskiego opracował też spuściznę Felixa von Luschana, towarzysza wypraw Lanckorońskiego (książka, której współautorem jest Peter Ruggendorfer, ukazała się w roku 2009).

JWW: Oprócz „Św. Jerzego walczącego ze smokiem”  Paola Uccella i „Św. Andrzeja” Masaccia rodzina Lanckorońskich sprzedała po II wojnie światowej szereg obrazów. Najważniejsze to oczywiście freski Domenichina: 8 wielkich fresków, przeniesionych na płótno jeszcze w wieku XIX, zostało sprzedanych w roku 1958 do National Gallery w Londynie. Karol Lanckoroński zakupił je w roku 1892 na aukcji kolekcji Borghese w Rzymie. W Städel Museum we Frankfurcie znajduje się obraz przypisywany w kolekcji Lanckorońskich Konradowi Witzowi, obecnie figuruje jako dzieło z kręgu Friedricha Herlina (sprzedany do Frankfurtu w roku 1958). W Ackland Art Museum (University of North Carolina, Chapell Hill) znajduje się „Portret kobiety” przypisany Bartholomaeusowi Bruynowi st.; w Metropolitan Museumof Art w Nowym Jorku – „Portret kobiety” przypisany Hansowi Holbeinowi mł. oraz kompozycja alegoryczna Henri’ego Mauperché; w San Francisco Museum of Art – „Zwiastowanie”, które Lanckoroński kupił jako dzieło Fra Angelica,  w Kunstmuseum w Bazylei w Szwajcarii – portret  Philipa Adlera, namalowany przez Hansa Holbeina st.;  „Trzej Apostołowie” Lucasa Cranacha  st. – w Queensland Art Gallery w Brisbane (Australia). To tylko najważniejsze dzieła. Obraz z warsztatu Botticellego – przedmiot sporu Hitlera i Göringa w czasie II wojny światowej – został zakupiony w roku 2015 na aukcji w Nowym Jorku przez kolekcjonera, który pozostaje anonimowy. Był eksponowany w Gemäldegalerie w Berlinie (rok 2015/2016) na wystawie „The Botticelli Renaissance”– wtedy po raz pierwszy można go było zobaczyć po wojnie. Nie wiem, kiedy został sprzedany; sprzedaż była legalna; obraz – wbrew przypuszczeniom – nie został zrabowany w czasie II wojny światowej.

Natomiast „Madonna z Dzieciątkiem i aniołami” z warsztatu Sandra Botticellego –  która znajduje się obecnie na Wawelu (sala Turniejowa),  ma proweniencję nieustaloną; na Wawel trafiła po II wojnie światowej z jednej ze składnic muzealnych. Trwają badania nad proweniencją obrazu.