Nie otrzymaliśmy innych aż tak okazałych darów, choć te, które trafiły do Skarbca, mają dla nas istotne znaczenie. Znakomicie uzupełniają naszą ekspozycję o srebra, jakich nie powstydziłyby się nawet największe kolekcje. Wspomnę o jedynie dwóch augsburskich okazach. Pierwszym jest pucharek z około 1560 r. dekorowany ornamentem maureskowym, autoryzowany przez Christopha I Epfenhausera, zakupiony 20 kwietnia 2024 na aukcji Auktionshaus Schwab w Mannheim. Drugim – sześcioboczny barokowy talerz z wyobrażeniem siedzącego uskrzydlonego putta grającego na dwóch bębnach, pochodzący z kolekcji dr Jacka Kriegseisena, wybitnego gdańskiego historyka sztuki. Wykonał go Israel Thelot lub jego genialny syn – Johann Andreas, około 1690 r. Zakup obu tych sreber zawdzięczmy szczodrobliwości Joanny Trzos, dysponentki funduszu lekarki Marii Teresy Wierońskiej-Trzos (1934–2016) i inż. Andrzeja Trzosa (1934–2001).

Nie są planowane osobne pokazy tego rodzaju, co nie znaczy, że nie znajdziemy sposobów – jak choćby niniejsza rozmowa – na bliższe zaznajomienie naszych gości z tym skarbami.

To jest nasza inicjatywa, wynikająca z dziesięcioletniej znajomości z Panią Krystyną Piórkowską, która dała już się poznać jako benefaktorka wielu polskich instytucji, zarówno w kraju, jak i w USA, gdzie mieszka.

Została ona zweryfikowana pod koniec ubiegłego roku na aukcji w paryskim oddziale Christie’s i – wraz z opłatami – wynosi około 70 000 euro.

Niestety, nie wiemy tego, jako że nie utrwalono tego, choćby w aluzyjny sposób, na samym naczyniu.

Znana historia pucharu rozpoczyna się dopiero w 1816 r.: na krawędzi czary, pod wylewem, do niedawna znajdowała się cyryliczna inskrypcja dotycząca ofiarowania naczynia 3 lutego 1816 jako prezentu imieninowego kupcowi pierwszej gildii i radcy Semenowi Aleksiejewiczowi przez przyjaciela Petera Keszenkowa. Dziś znamy ten napis jedynie z katalogowego zapisu z wielkiej wystawy sztuki niemieckiej w Darmstadt w 1914 r. Wówczas (co najmniej od 1897 r.) właścicielem naczynia był Maximilian von Heyl (1844–1925), znany przemysłowiec i kolekcjoner) zamieszkały w Darmstadt, posiadający w swojej kolekcji także i inne polonika. Nieco wcześniej (między 1893 a 1897 r.) nasz puchar przywieziono do Francji. Kolejny jego ślad odnalazłem w katalogu aukcji Sotheby Parke Bernet & CO. w Londynie z 1983 r. Przez ostatniego właściciela – Polaka zamieszkałego w Niemczech – zakupiony po 2020 r. w renomowanym antykwariacie Kunsthandel Mühlbauer w Pocking. W tym antykwariacie oglądałem po raz pierwszy to naczynie, następnie widziałem je w ofercie Senger Bamberg Kunsthandel na targach TEFAF w Maastricht w 2024 r. Kilka miesięcy wcześniej wspomniany właściciel usiłował je sprzedać na aukcji w Desie Unicum w Warszawie – ówczesna wycena sprawiła, iż srebro nie znalazło nabywcy. Pani Krystyna Piórkowska wylicytowała puchar na aukcji Christie’s w Paryżu w listopadzie ubiegłego roku.

Nie sądzę – ma wybitnie indywidualny, jednostkowy charakter.

Najpierw przygotowano srebrną blachę, którą wykuto i wyżarzono w odpowiedni sposób, następnie wycięto i nadano kształt poszczególnym segmentom: stopie, korpusowi i nakrywie – kształtując je techniką tzw. repusowania. Trzon odlano, a całość poddano cyzelowaniu. Poszczególne segmenty skręcono na śrubach. Gładkie powierzchnie naczynia oraz elementy stroju rycerza – pozłocono ogniowo. Wtórne napisy wyryto i wypunktowano; na odwrocie krawędzi stopy przetrwał punktowany monogram (cyrylicą:) ИТ.

Całość mierzy 50,2 cm; średnica stopy wynosi 14,05 cm; dokładnie tyle samo co średnica wylewu; ciężar całości to 1 064 g.

Zasadniczą funkcją było paradne przeznaczenie pucharu, stawianego na stole czy kredensie w uroczystych, świątecznych okolicznościach. Oczywiście można było z niego spełnić toast.

W trzonie umieszczono antykizującą figurę młodzieńca stojącego w kontrapoście, z lewą ręką wspartą na biodrze, a prawą uniesioną do góry. Ubrany w antykizujący półpancerz z krótką tuniką z rękawami, z tkaniną na ramieniu spływającą przez plecy na biodra, w wysokich butach i ozdobnym hełmie. Na głowie dźwiga obszerną czarę naczynia. Podstawę (stopę) naczynia zdobi mięsista wić akantowa z kwiatami; w dolnej, węższej części czary widzimy liściaste girlandy z owocami podwieszone na wstęgach, od góry i dołu ujęte parami dużych, mięsistych liści akantu. Górną, wydętą część czary obiega fryz z mięsistych liści akantu. Pokrywę ukształtowano i dekorowano analogicznie do stopy, zwieńczono wazonem z wysmukłym niezłoconym kwiatonem. Podstawa trzonu oraz u podstawy wazonu na pokrywie wmontowano nakładki w formie wycinanych niezłoconych „wąsów” (z niemiecka zwanych Schmeck).

Na krawędzi stopy i pod wylewem czary wybito znaki złotnicze poświadczające ukończenie naczynia i wprowadzenie go na rynek między 1675 a 1688 w Gdańsku. To tzw. cecha miejska Gdańska z tego okresu (w formie tarczy z herbem tej nadbałtyckiej metropolii), wybijana na ukończonych srebrach przez starszego cechu zlotników, który gwarantował w ten sposób zgodność stopu srebra z obowiązującą, wyśrubowaną normą). Obok widnieje znak warsztatu Petera II Rode (Rohde, Rhode), jednego z najaktywniejszych w ówczesnym Gdańsku: PR w poziomym prostokącie. Wybity na korpusie znak z szerszeniem w poziomym owalu to francuska cecha tzw. wwozowa bita od 1893 r. na wyrobach złotniczych przywożonych z kilkunastu krajów, przede wszystkim z Prus, do Francji.

Owa wyjątkowość polega na ponadprzeciętnej skali naczynia, które trzeba zaliczyć do najbardziej efektowych polskich sreber doby baroku o świeckim przeznaczeniu, jakie szczęśliwie przetrwały do dziś. Drugi tego rodzaju puchar stoi obok w gablocie w Skarbcu – to dzieło wykonane w tym samym czasie w Lesznie przez tamtejszego mistrza Joachima Scholtza. Inne podobne dotrwały zagranicą, prawie wyłącznie w zbiorach kremlowskich w Moskwie, gdzie dostały się jako dary dyplomatyczne polskich poselstw.

Rode był kimś znacznie więcej niż rzemieślnikiem, jako że status gdańskich złotników w XVII w. należał do najwyższych w mieście, a zamawiający z najdalszych zakątków Rzeczypospolitej zabiegali o ich dzieła. Warsztat ten – jeden z najaktywniejszych w XVII-wiecznym Gdańsku, czynny około pół wieku, znany jest z kilkudziesięciu zachowanych prac. Wyróżnia się rozległością asortymentu, obejmującego zarówno srebra kredensowe: kilkanaście kufli, osiem pucharów, czternaście kubków (w tym dwa w zbiorach wawelskich – prezentowane w gablocie „kredensowej” obok pucharu), jak i naczynia i sprzęty liturgiczne, katolickie, protestanckie i prawosławne. Do tych ostatnich należą autoryzowane przez Rodego partie sarkofagu św. Stanisława (1669–1671) w katedrze na Wawelu – dwie figury przyklękających aniołów, krzyż procesyjny i pastorał.

Donatorka wielokrotnie zastrzegła, iż swój hojny dar traktuje w kategorii powinności wobec swej ojczyzny i pragnie przede wszystkim, aby jej postępowanie zainspirowało innych darczyńców. Z tego względu odstąpiliśmy od jej szczególnego uhonorowania, a uroczyste przekazanie daru, które zyskało spory rezonans w mediach, miało dokładnie taki wydźwięk, jak sobie życzyła. Pani Krystyna Piórkowska zapowiedziała, iż jej wspaniałomyślny gest nie ma jednorazowego charakteru i już intensywnie dyskutujemy nad szczegółami…