Królewski Rembrandt na Wawelu.  "Jeździec polski" ze zbiorów The Frick Collection w Nowym Jorku

Badacze twórczości Rembrandta stosunkowo wcześnie zauważyli strój i uzbrojenie jeźdźca, niezwykłe i nieporównywalne z żadnymi innymi w jego twórczości. Nie da się ich wytłumaczyć tym, że malarz miał w pracowni liczne elementy orientalnych ubiorów i uzbrojenia, które często wykorzystywał w swoich kompozycjach. Zdzisław Żygulski jun. wykazał, że szczegóły ubioru, typ broni, sposób dosiadania konia i nawet rasa rumaka świadczą o tym, że jest to wizerunek oficera lekkiej kawalerii, i wysunął przypuszczenie, że Rembrandt sportretował konkretną osobę. Jak inaczej bowiem wytłumaczyć fakt, że malarz, nieznający polskich realiów, w tak spójny i realistyczny sposób odtworzył watowany i przeszywany żupan, spełniający funkcję „miękkiej zbroi”, skórzane buty, obcisłe czerwone spodnie, czapkę z futrzanym otokiem, zwaną kuczmą? Skąd wiedział, jak wyglądają nadziak – rodzaj młotka z kolcem, stanowiący jednocześnie znak oficerski, sajdak – łuk w łubiach, przytroczonych prawidłowo po lewej stronie, czy kołczan z pękiem strzał w zewnętrznej kieszeni po stronie prawej? Czy miał w swojej pracowni, wśród różnorodnych rekwizytów, szable? Jedna z nich, lepiej widoczna pod prawym kolanem, to koncerz, broń typowa dla husarii, ale używana też przez lekką kawalerię. Rękojeść drugiej szabli można dostrzec przy lewym boku konia. Niewielkie siodło, lamparcia skóra oraz rząd na konia, buńczuk z siwego włosia dopełniają całości, wyjątkowo jednorodnej tak pod względem formy, jak też funkcji i stylu. Wszystko to mogłoby wskazywać, że istotnie mamy do czynienia z „lisowczykiem”, gdyby nie fakt, że formacja ta, która wsławiła się nie tylko męstwem, lecz także gwałtami i grabieżami, została rozwiązana w 1635 roku, a obraz powstał około dwadzieścia lat później.

Jeździec polski jest dziełem niejednorodnym. Być może pozostał nieukończony, a późniejsze uzupełnienia zostały dodane już inną ręką w sposób nieodpowiadający pierwotnej intencji artysty. Pewne niedoskonałości, które mogą być też skutkiem przemycia obrazu czy też dodania wąskiego pasa płótna w dolnej partii, oraz niekonsekwencje, zwłaszcza w sposobie malowania konia, budziły wątpliwości co do autorstwa Rembrandta. Niemniej pozostałe partie kompozycji, zwłaszcza drobiazgowo odtworzone elementy stroju i wyposażenia jeźdźca, na których malarz skupił uwagę, ukazują mistrzostwo jego pędzla. Śmiało kładzione smugi czystego koloru, rozjaśnione bielą partie, na które z lewej strony pada światło – jak błyszczący metal rękojeści szabli czy nadziaka, strzały w kołczanie i lśniąca tkanina żupana na prawym rękawie – przemawiają zdecydowanie za jego autorstwem.

Obraz powstał w czasie, kiedy artysta namalował Pejzaż z zamkiem (Luwr, Paryż) i Pożegnanie Dawida z Jonatanem (Ermitaż, Petersburg). Cechą wspólną tych dzieł jest podobnie zakomponowany drugi plan, gdzie dominuje nieokreślona budowla o spłaszczonej kopule. Usytuowana na wzgórzu, z którego zbocza spływa niewielki wodospad tworzący wąski strumień pod nogami konia, odcina się ciemną plamą na tle jasnego nieba. Stanowi tło dla oświetlonej sceny głównej. Koń idzie wolno, a jeździec odwraca głowę, kierując wzrok gdzieś w dal. Powstanie obrazu przypada na schyłek błyskotliwej kariery malarskiej artysty. Rembrandt stoi w obliczu bankructwa, klienci, mimo że wciąż zamawiają u niego obrazy, nie są już tak liczni. Autoportrety z tego okresu ukazują twarz, na której upływający czas i troski pozostawiły głębokie ślady. W jakich okolicznościach namalował Jeźdźca polskiego? Czy jest to portret polskiego magnata, którego Rembrandt spotkał w Amsterdamie? A może w kostiumie alla polacca przedstawił syna marnotrawnego, który opuszcza domostwo ojca, przekraczając rzekę – symboliczną granicę między dawnym a nowym życiem? A może jest to miles christianus – rycerz chrześcijański, uzbrojony do walki z niewiernymi? Postać biblijna? Syn Tytus? Zapewne już się tego nie dowiemy…

Aranżacja wystawy Królewski Rembrandt na Wawelu to architektura zbudowana wokół jednego obrazu – przestrzeń, w której każdy element stanowi próbę nawiązania wielowątkowego dialogu między eksponowanym dziełem sztuki, szerszym kontekstem twórczości jego autora oraz zabytkowymi wnętrzami zamkowymi.
Jednym z założeń projektu było stworzenie miejsca charakterystycznego, unikatowego i współczesnego w wyrazie, diametralnie innego niż historyczna lokalizacja obrazu w pałacu Łazienkowskim w Warszawie oraz stała siedziba Frick Collection w Nowym Jorku.
W wawelskiej odsłonie płótno Rembrandta znajduje się w centrum przestrzeni uszytej na jego miarę – jej głównym elementem jest płynna forma ściany ze sklejki, kontrastująca z regularnym obrysem istniejącej sali oraz szachownicową posadzką. Kształt tego lekkiego parawanu zainspirowany został pojedynczą swobodną kreską widoczną z bliska w szkicach, obrazach i rycinach Rembrandta.
Wygięte na zewnątrz przestrzenne passe-partout ze sklejki „wciąga” widza w zagadkową historię przedstawioną na płótnie. Dwa owalne otwory-okna stanowią pośrednie nawiązanie do Autoportretu z dwoma kołami (1665–1669) Rembrandta. W pierwszym otworze obraz staje się kolejnym, „wewnętrznym” oknem do świata sztuki oraz wyobraźni artysty. W drugim, po przeciwnej stronie sali, ustawiono lampę emitującą światło podobne do blasku zachodzącego słońca, symbolicznie uzupełniającego dzieło holenderskiego mistrza – stwarza iluzję źródła naturalnego światła, którego refleksy widoczne są na płótnie. Dyskretna, delikatna, pośrednia iluminacja wystawy to kolejny element dialogu z malarstwem Rembrandta. Wybarwienie naturalnego materiału ściany wiąże się natomiast z tonacją kolorystyczną widoczną w lewym górnym narożniku płótna.
Tajemniczy portret polskiego jeźdźca jest źródłem wielu hipotez, spekulacji oraz komentarzy. Projekt tej kameralnej ekspozycji ma więc pozwolić również na pewną dowolność użytkowania, percepcji oraz interpretacji.
dr inż. arch. Bartosz Haduch, autor aranżacji 

Patroni Medialni