W grudniu 2022 roku do Zamku Królewskiego na Wawelu przyjechały dzieła sztuki wypożyczone z Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki im. Borysa Woźnickiego. Wyjechały z Ukrainy, bardzo wyczekiwane w Polsce, która udzieliła im bezpiecznego schronienia przed wojną wywołaną przez Rosję. Od 30 marca  do 22 października 2023 roku eksponowane są na wystawie pt. Ekspresja. Lwowska rzeźba rokokowa.

Pierwotnie zabytki te dekorowały zrujnowany od lat kościół parafialny w Hodowicy pod Lwowem, zaprojektowany w latach 1751–1758 przez Bernarda Meretyna. Architekt ten zaprosił do współpracy wybitnego rzeźbiarza, Johanna Georga Pinsla z warsztatem, do którego należeli Piotr i Maciej Polejowscy. Polichromowane i złocone rzeźby stanowiły oprawę do naśladującego architekturę, iluzjonistycznie malowanego hodowickiego ołtarza, tworząc kompozycję przypominającą trójkąt. Powstało w ten sposób pełne złudzeń optycznych, rozedrgane wnętrze, robiące wrażenie wielowymiarowej, wirującej kompozycji. Było to dzieło totalne i najwybitniejszy przykład aranżacji wnętrza kościoła, zrealizowany za pomocą architektury, rzeźby i malarstwa powstały w kręgu sztuki lwowskiej w XVIII wieku. W latach sześćdziesiątych XX wieku Borys Woźnicki, wieloletni dyrektor Lwowskiej Galerii Obrazów (przekształconej następnie w Lwowską Narodową Galerię Sztuki) uratował rzeźby od zniszczenia i wywiózł ze zrujnowanego już wówczas kościoła. Niewiele lat później świątynia spłonęła.

Te absolutne arcydzieła są fenomenem nie tylko w sztuce polskiej, ale także światowej. W Polsce ostatni raz większość z nich była pokazywana dokładnie trzydzieści lat temu w Muzeum Narodowym w Poznaniu na monumentalnej wystawie Teatr i mistyka. Rzeźba barokowa pomiędzy Zachodem a Wschodem. Jednak to na wawelskiej ekspozycji można po raz pierwszy zobaczyć niemal wszystkie zachowane rzeźby z Hodowicy, m.in. nigdy nieudostępnioną w Polsce, a kluczową w twórczości Pinsla grupę Samsona rozdzierającego paszczę lwu czy znakomitą konsolę ornamentalną, pierwotnie służącą jako podstawa figury Matki Boskiej Bolesnej.

Wśród wypożyczonych ze Lwowa zabytków jest Krucyfiks autorstwa Macieja Polejowskiego, stanowiący niegdyś dominantę w teatralnej aranżacji ołtarza głównego. Pierwotnie usytuowany był wysoko, w promienistej glorii otoczonej obłokami, na tle malowanej architektury iluzjonistycznej. Oryginalny krzyż, na którym wisiała rzeźba, zachował się do dziś i znajduje się w ruinach hodowickiej świątyni. Można go zobaczyć na archiwalnym zdjęciu, prezentowanym na ekspozycji. W zestawieniu z pozostałymi rzeźbami  postać Chrystusa jest mniej ekspresyjna i dramatyczna – poza śladami krwi i głęboką raną na prawym boku nie ma żadnych śladów męki. Towarzyszą mu figury Matki Boskiej Bolesnej i Świętego Jana. Na wystawie pokazany jest również wspomniany wcześniej Samson rozdzierający paszczę lwu, a także Ofiara Abrahama. Nie zabrakło też figur dwóch Aniołów, pierwotnie adorujących Krucyfiks, wykazujących cechy typowe dla twórczości Piotra Polejowskiego: oczy osadzone w kanciastych oczodołach i twarze o „ptasim” wyrazie nadające aniołom „drapieżny” charakter, a także szaty zaakcentowane na powierzchni rowkami, uzyskanymi za pomocą uderzeń dłuta.

Oprócz dzieł ściśle związanych z ołtarzem eksponowana jest wykonana przez Pinsla wirtuozerska płaskorzeźba, przedstawiająca Jezusa nauczającego w świątyni wraz z dopełniającymi ją Personifikacjami: Starego i Nowego Testamentu. Plakieta stanowiła element kosza podwieszonej wysoko ambony, nigdy zatem nie była przeznaczona do oglądania z bliska. Tym bardziej budzi podziw kunsztowne i drobiazgowe wykonanie oraz znakomicie uchwycona dynamika rozwianych szat postaci. Plakieta eksponowana jest w nowatorski sposób,  dwustronnie, dzięki czemu na odwrociu można zobaczyć sygnaturę Bernard Merettinus oraz lakową pieczęć potwierdzającą autorstwo projektu kościoła w Hodowicy.

Wystawę uzupełniają dwa dzieła pochodzące z polskich zbiorów: Chrystus Ukrzyżowany, przypisany Maciejowi Polejowskiemu – jedyna w kolekcji wawelskiej i nigdy niepokazywana rzeźba z tzw. lwowskiej szkoły rokokowej. Druga praca to hodowicki Krucyfiks procesyjny, wykonany w warsztacie Pinsla, przywieziony do Wrocławia wiosną 1946 roku przez ostatniego proboszcza tej świątyni, ks. Jarosława Chomickiego. Ładunek ekspresji tego wstrząsającego przedstawienia martwego Chrystusa, wyjątkowego w historii rzeźby XVIII wieku, wyrażony został poprzez wyostrzone rysy twarzy i deformację anatomiczną ciała.

Johann Georg Pinsel jest nadal w historii sztuki postacią tajemniczą. Zachowało się po nim niewiele dzieł, pozostałe zostały zniszczone w czasie władzy sowieckiej na Ukrainie. Dopiero w 1993 roku zostały ustalone jego imiona i orientacyjna data śmierci. Pochodził zapewne z krajów niemieckojęzycznych, działał na południowo-wschodnich terenach Rzeczypospolitej w latach 1750–1761, gdzie pozostawił po sobie prace w drewnie i w kamieniu. Swój warsztat prowadził w Buczaczu około 1750 roku przez 10 lat, współpracował z wybitnym architektem Bernardem Meretynem. Zachowane prace Pinsla pochodzą m.in. ze Lwowa, Monasterzysk, Buczacza i Hodowicy. Ostatnia wzmianka o artyście pochodzi z 1761 roku. Badacz twórczości Pinsla, prof. Jan Ostrowski określił go jako najwybitniejszego rzeźbiarza w sztuce polskiej pomiędzy Witem Stwoszem a Xawerym Dunikowskim.

Wśród arcydzieł Pinsla prezentowanych na wystawie jest Matka Boska Bolesna, jedna z najwybitniejszych rzeźb powstałych w osiemnastowiecznej Europie. Przepełniona bólem Maria stoi u stóp krzyża. Subtelny gest dłoni ujmującej część szaty, którą ocierana jest łza, oraz tanecznie wygięta w literę „S” linia ciała decydują o dramatyzmie tego ujęcia. Twarz Marii jest ekspresyjna, z mistrzowsko wyrzeźbionymi wypukłymi łzami. Bogate, malowniczo wijące się i ostro łamane metaliczne draperie, z potężną fałdą maforionu, opadającą na prawą rękę, potęgują wyraz rozpaczy.

Święty Jan stanowi pendant do figury Matki Boskiej Bolesnej. Przedstawiony jest w gwałtownym, pełnym niepokoju ruchu, z uduchowionym spojrzeniem zwróconym ku górze, w kierunku Ukrzyżowanego. Geometryzowane draperie, sprawiające wrażenie miotanych silnym wiatrem, a także wyostrzone rysy twarzy z zaakcentowanymi kośćmi policzkowymi i malowniczo potraktowane rozwichrzone włosy świadczą o niezwykłej skali talentu i mistrzostwie kompozycyjnym Pinsla.

Udostępnione na wawelskiej wystawie zabytki stanowią o wyjątkowości sztuki kręgu lwowskiego rokoka w skali europejskiej. Charakteryzują się naturalistyczną fizjonomią i skrajną ekspresją, jak w przypadku Samsona rozdzierającego paszczę lwu – dzieła objawiającego żywiołowy temperament Pinsla. Kompozycja ta stanowiła element rozbudowanego programu o treściach pasyjnych i eucharystycznych ołtarza głównego kościoła w Hodowicy. Zwycięstwo Samsona nad lwem zapowiada triumf Chrystusa nad szatanem. Mocno zaakcentowana, wręcz przerysowana muskulatura Samsona, wyraziste, „dzikie” rysy twarzy o silnie zarysowanych szczękach i brwiach oraz lew ukazany jako wijący się stwór, tworzący kłębowisko płomienistych form przypominających ornament rocaille, stanowią o niezwykłej inwencji artysty.

Z kolei w Ofierze Abrahama ekspresja formy i wirtuozeria wykonania sytuują tę grupę wśród najwybitniejszych dzieł Pinsla. Artysta w genialny sposób uchwycił pełen niepokoju, dramatyczny moment z Księgi Rodzaju (22, 1–14), gdy Abraham, jeszcze przed przybyciem anioła, gotowy jest złożyć Bogu ofiarę z Izaaka. Atmosferę grozy potęgują ostre, przejmujące rysy twarzy zdeterminowanego w swym postanowieniu starca, skontrastowane z łagodnym i pełnym zdziwienia wyrazem twarzy Izaaka, nieświadomego rozgrywającego się dramatu. Ofiara Abrahama jest zapowiedzią ofiary Chrystusa na krzyżu. Inwencja artysty wyraża się tu poprzez głęboko cięte, wirujące draperie szaty Abrahama. Jego ascetyczna sylwetka wydaje się bezcielesna. Zwracają uwagę kunsztownie wykonane rzęsy, włosy oraz ręce i stopy. Z pewnością jest to jedna z najbardziej ekspresyjnych grup rzeźbiarskich powstałych w nowożytnej Europie.

Prezentowana w Zamku Królewskim na Wawelu wystawa nie jest dziełem przypadku. Zasadniczy powód wypożyczenia to oczywiście ochrona zabytków przed wojną, jednak warto wspomnieć, że lwowska rzeźba rokokowa zawsze była w kręgu zainteresowań krakowskich badaczy. Studia nad nią zostały zapoczątkowane przez historyków sztuki związanych z Wawelem: prof. Adama Bochnaka i prof. Tadeusza Mańkowskiego, którzy jeszcze przed drugą wojną światową mieli okazję oglądać arcydzieła in situ, we wnętrzach kościołów.

Dopiero w XXI wieku zabytki wkroczyły na światowe salony i zaistniały w muzeach Europy Zachodniej. Na przełomie 2012 i 2013 roku pokazano je w paryskim Luwrze, a na przełomie roku  2016 i 2017 w Wiedniu. Ostatnie ekspozycje miały miejsce w 2022 roku –  na Litwie i Łotwie.

Mimo wystaw zorganizowanych w kilku europejskich stolicach te wybitne rzeźby wydają się wciąż niedocenione. Dlatego ich obecność na Wawelu jest okazją do zwrócenia uwagi szerszej publiczności na fenomen sztuki tego kręgu.

Ekspozycja  próbuje nawiązać do oryginalnej aranżacji kościoła w Hodowicy. Oprócz wspomnianych wcześniej rzeźb ze Lwowa, Wrocławia oraz jednej pochodzącej ze zbiorów wawelskich, wystawę uzupełniają objaśniające plansze z archiwalnymi zdjęciami oraz współczesna fotografia ruin kościoła. Ponadto zwiedzający mają okazję zapoznać się z warsztatem rzeźbiarza epoki nowożytnej, zobaczą oryginalne ryciny i przykładowe narzędzia pracy snycerza. Udostępnione są także wydruki 3D powstałe na podstawie skanów oryginalnych bozzett Pinsla, znajdujących się obecnie w Bawarskim Muzeum Narodowym w Monachium.

Pokazowi towarzyszy bogato ilustrowany katalog, obejmujący wszystkie prezentowane zabytki.

Miejmy nadzieję, że dzięki wystawie Ekspresja. Lwowska rzeźba rokokowa, prezentowanej na Zamku Królewskim na Wawelu, Johann Georg Pinsel będzie nadal odzyskiwał należne mu miejsce w światowej historii sztuki.