W czasie II wojny światowej zbiory wawelskie poniosły duże straty, zaginęły m.in. prace artystów polskich tworzących w XIX i na początku XX wieku, pochodzące z darów Jerzego hr. Mycielskiego i Leona hr. Pinińskiego. Wśród nich była akwarela Śmierć ułana lwowskiego malarza Kajetana Stefanowicza (1886–1920). Dzieło zostało odnalezione a następnie oddane Zamkowi Królewskiemu na Wawelu – Państwowym Zbiorom Sztuki w lipcu 2024 roku, niedługo przed przypadającą 6 sierpnia 110. rocznicą wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej z Krakowa. Oba wydarzenia wiążą się ze sobą, gdyż akwarela pochodzi z kolekcji prac o tematyce legionowej, należącej wcześniej do Jerzego hr. Mycielskiego, który zapewne zakupił ją na wystawie „Legiony Polskie”, otwartej 18 marca 1916 roku w Krakowie. Wraz z całym zespołem dzieł została podarowana Wawelowi na mocy zapisu testamentowego z 30 czerwca 1927, zrealizowanego w następnym roku. Z kolei jej autor, związany ze Lwowem malarz Kajetan Stefanowicz, w czasie, w którym powstała, służył jako podoficer w 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich.

Akwarela, powstała zapewne na początku 1916 roku, przedstawia poległego ułana legionowego, unoszonego do nieba przez dwa anioły. Anioł po lewej, z rozwianymi włosami, podtrzymuje od tyłu bezwładne ciało młodego mężczyzny, podczas gdy ten po prawej ujmuje jego nogi. U dołu widoczny jest grób z krzyżem i leżącym czakiem ułańskim. Tło sceny stanowi usiane gwiazdami niebo, a ramę dla niej tworzą skrzydła aniołów. Obraz, podobnie jak wcześniejsze prace artysty, jest bardzo dekoracyjny, na co niewątpliwy wpływ ma połączenie płynnej, secesyjnej linii i plamy koloru.

Śmierć ułana, fragment z grobem ułana


Dzieło łączy się tematycznie z cyklem rysunków, które artysta wykonał w styczniu i lutym 1916 roku i opublikował w tece Pieśń Legionisty w rysunkach Kajetana Stefanowicza podoficera I-go. p. ułanów Legionów Polskich, wydanej w niewielkim nakładzie we Lwowie w roku 1916. Aby dobrze zrozumieć kontekst i treść akwareli, należy odnieść się do scen przedstawionych na wybranych rysunkach. Album otwiera przedstawienie śmierci i fantastycznych zjaw czających się na pełniącego wartę ułana, zatytułowane Stoi ułan na wedecie…. W zbiorach wawelskich oprócz akwareli znajdują się dwie prace ze wspomnianego cyklu, również podarowane przez Mycielskiego. Są to rysunki: Bywaj zdrowa mi jedyna, jutro siądę na konika! oraz Wierna tobie, na twym grobie ucałuję krzyż.... Pierwszy z wymienionych nawiązuje tematycznie do Pożegnania Artura Grottgera, drugi przedstawia tę samą dziewczynę klęczącą przy grobie poległego ułana. Pochylona, obejmuje rękami drewniany krzyż, na którym wisi wieniec z kwiatów; na grobie spoczywa ułańskie czako (motyw widoczny na akwareli). Odnaleziona praca Stefanowicza jest uzupełnieniem i zakończeniem cyklu, czyhająca na ułana śmierć dokonała już swego dzieła, ale nie odniosła zwycięstwa.

Kajetan Stefanowicz, Bywaj zdrowa mi jedyna, jutro siądę na konika!


Warto wspomnieć, że wawelski rysunek Wierna tobie, na twym grobie ucałuję krzyż... był pierwotnie własnością Władysława „Beliny” Prażmowskiego (1888–1938), dowódcy pierwszego patrolu strzeleckiego i twórcy kawalerii Legionów Polskich, następnie w jego posiadanie wszedł Mycielski. Beliniakiem był Kajetan Stefanowicz „Soplica”, który w cyklu rysunków i w akwareli ukazał ułanów z 1 Pułku Ułanów pod dowództwem „Beliny”. Autor akwareli, walcząc pod dowództwem Prażmowskiego w 1 Pułku Szwoleżerów w wojnie polsko-bolszewickiej, poległ 20 września 1920 roku we wsi Ostróżki pod Rohaczewem nad rzeką Słucz. Jego pomnik nagrobny na Cmentarzu Obrońców Lwowa zdobiło rzeźbiarskie przedstawienie czaka ułańskiego.

Kajetan Stefanowicz, Wierna tobie, na twym grobie ucałuję krzyż...


Ilustracje:

1. Kajetan Stefanowicz, Śmierć ułana, 1916 (?), Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, ZKnW-PZS dep. 1008, fot. Magdalena Trybulska.
2. Śmierć ułana, fragment z grobem ułana, fot. Magdalena Trybulska.
3. Kajetan Stefanowicz, Bywaj zdrowa mi jedyna, jutro siądę na konika!, 1916, Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. ZKnW-PZS 2012, fot. Anna Stankiewicz.
4. Kajetan Stefanowicz, Wierna tobie, na twym grobie ucałuję krzyż..., 1916, Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. ZKnW-PZS 2011, fot. Anna Stankiewicz.