Giacomo Monaldi (1730-1798)
Popiersie króla Jana III Sobieskiego, przed 1777
rzeźba pełnoplastyczna, marmur karraryjski, wys. 90 x 66 x 40 cm
nr inw. 980
Zakupiona od Romana Potockiego w roku 1934

Kraków odegrał istotną rolę w wydarzeniach związanych z odsieczą wiedeńską roku 1683. To tu Sobieski wyznaczył punkt zborny dla wszystkich wojsk wyruszających pod Wiedeń, a po zwycięstwie odbył triumfalny wjazd do miasta, ofiarując Wawelowi i krakowskim kościołom trofea z bitwy. Pamięć o kolejnych rocznicach wiktorii wiedeńskiej wydaje się więc naturalna; już w roku 1783 w wielu polskich miastach obchodzono setną rocznicę zwycięstwa. Dwusetną świętowano w 1883 roku w Sukiennicach. W 250 lecie odsieczy wiedeńskiej w 1933 roku zorganizowano w zamku na Wawelu wystawę, na której rzeźba przedstawiająca króla Jana III Sobieskiego została pokazana po raz pierwszy. Od roku 1964 rzeźba znajduje się w stałej ekspozycji zamku; można ją oglądać na I piętrze wystawy „Sztuka Wschodu”.

Rzeźbiarskie przedstawienie Sobieskiego, pozostaje w związku z licznymi wcześniejszymi malarskimi wizerunkami monarchy. To przykład gloryfikacji władcy wyobrażonego jako wódz triumfujący po wiktorii wiedeńskiej, równy cesarzom rzymskim. Król jest ukazany w antykizującej zbroi i paludamencie - płaszczu noszonym w starożytnym Rzymie przez cesarzy i naczelnych wodzów, tu podbitym futrem, i spiętym na prawym ramieniu fibulą. Pod płaszczem widoczny jest naramiennik w kształcie głowy lwa, pod nim  dekoracyjne pasy skóry lub tkaniny zwane pteryges. Głowa monarchy zwrócona jest w lewo. Twarz z wydatnym podbródkiem i podkręconymi, bujnymi wąsami jest pełna majestatu i dostojeństwa. Na podgolonej głowie króla spoczywa wieniec laurowy, atrybut zwycięzców, przypominający o wielu sukcesach Jana III, zwłaszcza triumf w 1683 roku. Na piersi łańcuch z orderem św. Ducha-dar od Ludwika XIV, podkreślający, że Sobieski był kawalerem tego najważniejszego odznaczenia, nadawanego przez królów francuskich.

Popiersie jest przykładem późnobarokowej rzeźby rzymskiej opartej o wzory antyczne. Wysoki poziom artystyczny, indywidualna charakterystyka modela oraz interesujący sposób opracowania faktury polegający na zróżnicowaniu powierzchni twarzy i płaszcza podbitego futrem, drobiazgowe opracowanie wieńca laurowego i łańcucha z orderem oraz bardzo sprawne modelowanie draperii plasuje popiersie wśród najznakomitszych rzeźb w zbiorach polskich.

Twórca popiersia, Giacomo Monaldi (zwany też Monaldo lub Monaldy) urodził się w Rzymie w roku 1733, zmarł w roku 1798 w Warszawie. Studiował rzeźbę w rzymskiej Akademii Świętego Łukasza, gdzie dwukrotnie go nagrodzono: w roku 1754 i 1755. Najprawdopodobniej jego autorstwa są anioły w kaplicy Sante Seconda e Rufina w Bazylice Laterańskiej, opisane w ROMA ANTICA, E MODERNA O SIA NUOVA DESCRIZIONE Di tutti gl’Edifizj antichi, e Moderni Sagri, e profani della Città di Roma z roku 1765 roku.

Muzeum na Wawelu. Wystawa pamiątek z epoki króla Jana III Sobieskiego,r. 1933

Monaldi zaprzyjaźnił się w Rzymie z francuskim rzeźbiarzem flamandzkiego pochodzenia André Le Brunem, razem z nim wyjechał do Warszawy i do końca życia współpracował na dworze Stanisława Augusta. Wyjazd artysty do do Polski wiązał się z ambicjami ostatniego polskiego monarchy i miłośnika sztuki, który na wzór europejskich dworów chciał stworzyć akademię sztuk pięknych w Warszawie. Miało to związek z modą, ale też chęcią podniesienia kultury artystycznej poprzez kształcenie lokalnych artystów u wybitnych profesorów rzeźby sprowadzanych z Włoch lub Francji.
Zatrudniono więc André Le Bruna i Giacomo Monaldiego, który przybyli do Polski w 1768.

Akademia sztuk pięknych ostatecznie nie została utworzona, a jej funkcję przejęła zamkowa pracownia rzeźbiarzy zwana ,, skulptornią’’. Monaldi wchodził w jej skład jako drugi profesor, zaraz po Le Brunie, miał osobne atelier na pierwszym piętrze warszawskiego zamku. Bardzo ceniony na dworze pobierał stałe uposażenie, opłacane ze szkatuły królewskiej, a podczas kilkuletniego pobytu Le Bruna w Rzymie stał na czele całej królewskiej ,,skulptorni’’.


Około 1777 roku w dawnej Sali Audiencjonalnej Zamku Królewskiego ustawiono popiersia z białego marmuru przedstawiające najwybitniejszych, zdaniem króla Stanisława Augusta, europejskich władców: Jana III Sobieskiego, Katarzynę II, Henryka IV i królową Elżbietę I. Wizerunki te miały przypominać o wzorowych monarchach, służących idealnie swojemu państwu i narodowi. Monaldi był autorem biustu Katarzyny II oraz wawelskiego Jana III Sobieskiego. Modelem do rzeźby króla był najprawdopodobniej portret wykonany przez Monaldiego w gipsie, potwierdzony archiwalnie, jako znajdujący się w pracowni artysty jeszcze w 1795 roku. Popiersie to,
przekazane do Gabinetu Odlewów Gipsowych Uniwersytetu Warszawskiego, obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, było eksponowane na wystawie jubileuszowej poświęconej Stefanowi Batoremu i odsieczy wiedeńskiej w 1933 roku w Muzeum Wojska. Dwa kolejne, inspirowane nim gipsowe popiersia, znajdują się w Muzeum Łazienkach Królewskich w Warszawie i Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.


W roku 1795 wszystkie cztery rzeźby eksponowane w Sali Audiencjonalnej, zostały na zlecenie króla usunięte, a po jego abdykacji i wyjeździe z Warszawy rozpoczęła się stopniowa likwidacja królewskiej masy spadkowej.


W 1806 roku rozpoczęto wyprzedaż kolekcji na większą skalę. Popiersie Sobieskiego znajdowało się wówczas w magazynie rzeźb w Małym Teatrze w Łazienkach, a w 1817 przewieziono je do Pałacu Pod Blachą. Notowane jest w inwentarzu spuścizny królewskiej w roku 1819, kiedy zakupił je Karol Filip Mniszech i umieścił w pałacu w Wiśniowcu na Wołyniu. Prawdopodobnie w 2. połowie XIX wieku przewieziono je do Paryża, a w 1902 roku wystawiono na aukcji zbiorów Mniszchów, gdzie nabył je
Józef Potocki i umieścił w pałacu w Antoninie. W roku 1934 zakupiono popiersie na Wawel od syna Józefa Potockiego Romana.


Za datę wykonania popiersia króla przyjmowano rok 1783, co miało związek z ożywionym kultem Jana III Sobieskiego, szczególnie cenionego przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ze źródeł archiwalnych wynika jednak, że już w roku 1777 stało ono - wraz z innymi biustami monarchów w dawnej Sali Audiencjonalnej , a prace nad wszystkimi rzeźbami zostały ukończone i zapłacone. Popiersie Sobieskiego zostało wymienione także w inwentarzu z 1782 roku. Zatem jego datowanie należy przesunąć z roku 1783 na lata przed rokiem 1777.